Kierownik badań: dr Michał Starski
Miejsce badań: teren miasta w Człuchowie, woj. pomorskie (GPS: 53°39’51.65″N 17°21’45.90″E)
Badania: 2008-2010
Charakter stanowiska: założenie zamkowe
Datowanie: XIV – XVIII wiek
W kwietniu 2008 roku po ponad trzydziestoletniej przerwie wznowione zostały prace archeologiczne na terenie założenia zamkowego w Człuchowie. Badania prowadzone są jako systematyczne prace rozpoznawcze, których wyniki zostaną uwzględnione podczas rewitalizacji założenia zamkowego, planowanej przez Urząd Miasta w Człuchowie. Wykopaliska w pierwszej kolejności obejmą Zamek Wysoki, główny człon warowni człuchowskiej.
Zamek w Człuchowie został wzniesiony przez Krzyżaków w pierwszej połowie XIV wieku. Pierwsze prace budowlane podjęto najprawdopodobniej krótko po wykupieniu ziemi człuchowskiej z rąk wielkopolskiego rodu Ponieców w 1320 roku. Stanowił on ważny punkt strategiczny w systemie obronnym Zakonu krzyżackiego, a zarazem pierwszy zamek nadgraniczny na głównym szlaku w kierunku krajów niemieckich. Założenie zamkowe usytuowane zostało na przesmyku pomiędzy dwoma jeziorami. Składało się Zamku Wysokiego tj. z czteroskrzydłowego zamku konwentualnego, w którego północno-zachodnim narożniku zbudowano masywną ośmioboczną wieżę oraz trzech przedzamczy pełniących rolę pomocniczą, gospodarczą i mieszkalną dla służby. Swoim obszarem objęło około 2,5 hektara, co czyni go drugim po Malborku największym obronnym założeniem krzyżackim. Zamek stał sie rezydencją komturów i ośrodkiem stołecznym komturii zakonnej.
W rękach krzyżackich pozostawał do wojny trzynastoletniej, podczas której został zajęty przez wojska polskie. Po pokoju toruńskim w 1466 roku, wraz z całym Pomorzem Gdańskim został włączony do Królestwa Polskiego. Od tego momentu stał się też siedzibą starostów królewskich, do których należeli członkowie takich rodów jak Wejherów, Sanguszków i Radziwiłłów. Kres jego dziejów wyznaczyła decyzja władz pruskich o rozbiórce zabudowań zamkowych w końcu XVIII wieku, a do naszych czasów przetrwała jedynie ośmioboczna wieża zamkowa. W latach dwudziestych XIX wieku w północnym skrzydle Zamku Wysokiego zbudowano kościół ewangelicki w stylu neogotyckim, a na III przedzamczu usytuowano cmentarz.
Badania z lat 2008-2010 skupiły się na obszarze międzymurza Zamku Wysokiego w tym zespołu przedbramia i przejazdu bramnego. Ich celem było rozpoznanie charakteru i chronologii nawarstwień kulturowych znajdujących się w tym obszarze. Wyniki prac wykopaliskowych miały posłużyć opracowaniu koncepcji rewitalizacji tej części założenia, która między innymi zakłada obniżenie terenu i odsłonięcie fundamentów zabudowań i parchamów broniących dostępu do Zamku Wysokiego. Dodatkowo objęto nimi obszar północnego skrzydła Zamku Wysokiego, w którym od XIV wieku mieściła się kaplica zamkowa. W latach 1822-1825 już po zburzeniu zamku została ona przebudowana na neogotycki kościół ewangelicki.
W toku prac badawczych udało się przebadać obszar o wielkości niemal 1500 m2. Odsłonięto nawarstwienia z czasów budowy Zamku w pierwszej połowie XIV wieku, użytkowania międzymurza w okresie późnego średniowiecza, a także w czasach starościńskich oraz z czasów budowy kościoła ewangelickiego w XIX wieku.
Do największych odkryć należy odsłonięcie rozpoznanie zespołu przedbramia Zamku Wysokiego. Zgodnie ze źródłami pisanymi tj. lustracjami królewskimi m.in. z 1565 1748 i 1755 roku do zamku miały prowadzić cztery bramy i most zwodzony. W obszarze badań znalazły się trzy bramy. Pierwsza z nich (a druga według źródeł pisanych) znajdowała się w linii przebiegu muru II parchamu (zewnętrzny) i stanowiła ona punkt osadzenia mostu zwodzonego przerzuconego nad fosą oddzielającą Zamek Wysoki od II przedzamcza. Od tego miejsca w kierunku wjazdu na Zamek Wysoki położony był bruk, który zachował się niemal na całym obszarze przejazdu. Kolejne wrota (wg źródeł zapewne trzecie) znajdowały się w linii I parchamu (wewnętrzny). Najprawdopodobniej towarzyszył im budynek bramny, który był dostawiony do północnej ściany Zamku. Świadczą o tym mury usytuowane poprzecznie do ściany zamkowej, które stanowią pozostałości fundamentów zabudowy bramy zamkowej. Ostatnia brama – zachowana do dziś – to główny wjazd na dziedziniec Zamku Wysokiego. Za nim odsłonięto wnętrze przejazdu bramnego prowadzącego bezpośrednio na główny dziedziniec Zamku Wysokiego. Obszar ten określany był w źródłach pisanych jako plac pod wieżą. Był on niezadaszony, bowiem wieża zamkowa była stołpiem wolnostojącym, do którego można był się dostać jedynie poprzez ganki na murach.
W toku prac terenowych udało się natrafić na pozostałości nawarstwień użytkowych obszaru miedzymurza. Dość skąpo w tym przypadku reprezentowane są ślady użytkowania terenu z XIV i XV wieku, co bez wątpienia związane jest z koniecznością zachowania walorów obronnych tej części założenia. Jednak już w drugiej połowie XV wieku i głównie okresie nowożytnym, na obszarze tym powstały zabudowania dla ludzi opiekujących się bramą zamkową „grodzian” Wśród pozostałości tej zabudowy należy wymienić bruki kamienne, poziomy klepiska podłóg oraz dużą liczbę znalezisk fragmentów naczyń ceramicznych, kafli płytowych i innych.
W toku prac terenowych udało się również ustalić chronologię powstawania poszczególnych elementów zabudowy. Pierwszy inżynieryjny etap budowy związany z przygotowaniem terenu łączył się w tym przypadku się z przemieszczeniem dużych mas ziemi w celu zaakcentowania form terenowych założenia. Pogłębiono wtedy przesmyki łączące cypel z terenem miejskim i półwyspem po wschodniej stronie zamku lokując w nich fosy zamkowe. Na krawędzi fos wzniesiono kamienno-ceglane mury oporowe względnie obwodowe. Najprawdopodobniej równocześnie podjęto prace przy fundamentowaniu Zamku Wysokiego. Na tej samej głębokości określa się bowiem stopę fundamentu wieży i zabudowań zamkowych, co muru oporowego fosy. Praktyka warsztatu budowlanego nakazywałaby zatem wykonanie szerokopłaszczyznowego wykopu fundamentowego. W drugiej fazie wznoszenia zabudowań w rejonie Zamku Wysokiego przystąpiono do oddzielenia go od II przedzamcza. Wytyczono wówczas fosę wewnętrzną, a od strony Zamku Wysokiego wzniesiono dwa mury oporowe, odsłonięte podczas badań terenowych. Tworzyły one międzymurza obronne Zamku Wysokiego. Na podstawie analizy układu nawarstwień i topografii terenu można stwierdzić, że najpierw wybudowano II mur oporowy parchamu zlokalizowany dalej od Zamku Wysokiego, zamykał on bowiem fosę. Dopiero później przystąpiono do budowy muru oporowego I międzymurza tj. od strony Zamku Wysokiego. Stopa jego fundamentu jest posadowiona nieco wyżej. Dopiero po zakończeniu prac przy tym murze wzniesiono zespół przedbramia i budynków mu towarzyszących. Po zakończeniu prac fundamentowych przy Zamku Wysokim dalszą budowę jego naziemnej części prowadzono rozdzielnie od wznoszenia murów oporowych międzymurza.
W 2010 roku prowadzono prace badawcze w północnym skrzydle Zamku Wysokiego, wzniesionym w pierwszej połowie XIV wieku, a rozebranym w końcu XVIII wieku. W latach 1822-1825 zbudowano w jego miejscu kościół ewangelicki. Wiązały się one z odgruzowaniem zasypanych wcześniej kondygnacji parteru (przyziemia) oraz piwnic tego skrzydła zamku + bz1)o to w sumie blisko 1800 m3 ziemi i gruzu, którym zasypano dawne pomieszczenia użytkowe. W ciągu sześciu miesięcy wykopalisk odsłonięto całe zasypisko północnego skrzydła zamkowego, które miało głębokość około dziewięciu metrów, rozpoznano sposób jego fundamentowania oraz zadokumentowano wszystkie zachowane relikty architektury.
Poniżej natrafiono już na fundamenty północnego skrzydła Zamku Wysokiego pochodzące z czasów krzyżackich. Udało się zadokumentować kondygnację przyziemia oraz piwnic tej części zamku. Ściany na poziomie parteru zachowały bardzo fragmentarycznie i to jedynie po stronie północnej i wschodniej. W pozostałej musiały zostać rozebrane w końcu XVIII wieku bowiem zostały przemurowane podczas budowy kościoła ewangelickiego. Lica murów średniowiecznych były znacznie zniszczone i tylko częściowo zachowane. Widoczne w nich były ślady oporów sklepiennych prawdopodobnie po sklepieniu krzyżowo-żebrowym, które było pięcioczęściowe, a każde przęsło sklepienia miało jedno okno doświetlające przestrzeń przyziemia. Odsłonięto także poziom kondygnacji piwnicznej, w której nie zachowały się żadne podziały przestrzenne, a jedynie opory sklepienne pod sklepienie kolebkowe, które od północnej strony było zaopatrzone w ostrołukowe sklepienia lunetowe nad oknami doświetlającymi piwnicę (otwory okienne były wyprowadzone skośnie, w grubości muru z poziomu przyziemia Zamku Wysokiego). Natrafiono także na klatkę schodową prowadzącą na dziedziniec zamkowy. Była ona wymurowana z cegieł i zamknięta łukami odcinkowymi.
W sumie z przebadanej przestrzeni. Pozyskano około 190 000 zabytków ruchomych (sic!) w tym liczne fragmenty naczyń ceramicznych, kafli i kości zwierzęcych, które pozyskano głównie w rejonie międzymurza Zamku Wysokiego. Stanowią one ciekawy zbiór pozwalający rekonstruować kulturę materialną mieszańców zamku. Poza najliczniejszymi kośćmi zwierzęcymi liczne były także ułamki naczyń ceramicznych w tym kamionkowych pochodzących z warsztatów Siegburskich, Waldenburskich, a także z okolic Dreihasen. Uzupełnieniem asortymentu naczyń stołowych są też liczne wyroby szklane, zachowane jednak jedynie fragmentarycznie w formie den od szklanic i pucharów. Liczną grupę stanowią również półsurowce i wyroby kościane oraz wyroby metalowe w tym okucia architektoniczne i militaria. Jest to głównie ponad 120 grotów bełtów do kusz, oraz ponad czterdzieści kul armatnich. Pochodzą one z drugiej połowy XV wieku i prawdopodobnie można je wiązać z okresem wojny trzynastoletniej.
Ważnym źródłem pozwalającym na odtworzenie wystroju wewnętrznego zamku są również detale architektoniczne w tym cegły żeber sklepiennych tzw. kształtki, płytki posadzkowe i inne. Zdecydowanie najciekawszym znaleziskiem jest zbiór blisko 180 cegieł kształtek służących do wymurowania żeber sklepiennych. Wszystkie były pokryte malowidłami gotyckimi w postaci czarnych linii skośnych prostych i łamanych, gwiazd, kół szprychowych oraz kropek. Częściowo pola pomiędzy liniami były malowane na szaro, niebiesko i brązowo.
