na granicy światów

Położony ok. 10 km na południe od Ostrowca Świetokrzyskiego, Ćmielów kojarzony jest przedewszystkim z produkcją wysokiej jakości porcelany.Słynnej nie tylko w kraju, ale też za granicą.
Niewiele jednak osób wie, że miasteczko to może pochwalić się także niezwykle bogatą oraz ciekawą historią, znacznie wykraczającą poza czasy Odrowążąów, Szydłwieckich czy Małachowskich. Badania archeologiczne wskazują, że pierwsi osadnicy na obszarze dzisiejszego Ćmielowa pojawili się już ok. 13 tys. lat temu, w okresie paleolitu schyłkowego. Jako miejsce do bozowania wybrali oni lessowe wzgórze, zlokalizowane w widłach rzek Kamiennej i Przepaści, przez współczesnych mieszkańców określane jako "Mały Gawroniec", zaś przez archeologów jako stanowisko nr 95.

Położone na wzgórzu „Mały Gawroniec” stanowisko Ćmielów 95 jest jednym z najważniejszych świadectw osadnictwa kultury magdaleńskiej na ziemiach polskich. Na jego wyjątkowy charakter składają się takie elementy jak:

• występowanie obiektów paleolitycznych, w tym pozostałości konstrukcji mieszkalnej;
• bogaty zbiór zabytków krzemiennych, obsydianowych, kamiennych oraz hematytowych;
• unikatowa kolekcja przedmiotów o znaczeniu symbolicznym, m.in. przykładów paleolitycznej sztuki mobilnej;
• bogaty zbiór zabytków krzemiennych, obsydianowych, kamiennych oraz hematytowych;
• zachowany kontekst stratygraficzny i geologiczny, m.in. poziomy późnoglacjalnych gleb kopalnych.

W świetle powyższych uwag uzasadnione wydaje się stwierdzenie, że „Mały Gawroniec” jest stanowiskiem unikatowym, którego potencjał źródłowy trudno przecenić. Waga odkrycia jest tym większa, że z terenów Polski, dotychczas znanych jest zaledwie kilkanaście punktów związanych z osadnictwem kultury magdaleńskiej. Z drugiej jednak strony, część z nich została ostatnio szczegółowo opracowana - Klementowice, Dzierżysław, Wilczyce, lub jest aktualnie analizowana - Sowin, Wierzawice. Stwarza to doskonałe warunki dla ewentualnych porównań oraz formułowania uwag o szerszym, bardziej synkretycznym charakterze. Odniesienie obserwacji uzyskanych w ramach projektu do wyników badań z innych stanowisk jest ważnym elementem planowanej publikacji, która na poziomie interpretacyjnym (konstruowania wniosków) powinna wykraczać poza ścisłe granice „Małego Gawrońca”.

HISTORIA

Stanowisko 95 w Ćmielowie, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie, było badane wykopaliskowo w latach 2004–2009 w ramach wspólnego projektu Instytutu Archeologii UW, Fundacji Przyjaciół Instytutu Archeologii UW oraz PMA w Warszawie. Prace miały charakter ratowniczy i były skoncentrowane na rozpoznaniu maksymalnie dużej części obszaru zagrożonego, z jednej strony postępującym procesem erozji stokowej, któremu towarzyszy powstawanie wąwozów, głębocznic oraz osuwisk, z drugiej zaś czynnikami antropogenicznym takimi jak głęboka orka czy „dzikie” wybierzyska skały lessowej. W efekcie tych działań przebadano obszar o łącznej powierzchni 4,15 ara, rejestrując przy tym 7 obiektów oraz 17,5 tys. zabytków ruchomych (krzemiennych, kamiennych, hematytowych, ale także ceramicznych), w tym unikatowych przykładów sztuki ruchomej. Ważnym elementem było też pozyskanie bogatego pakietu danych geomorfologicznych, zarówno w formie dokumentacji terenowej, jak i próbek osadów.