Organizatorzy: Dobrochna Zielińska (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Ewa Czyżewska-Zalewska (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski)

Język sesji: polski

Data: 23.03.2021 r.

Sesja poświęcona będzie przemianom kulturowym jakim podlegała Nubia w okresie po upadku królestwa Meroe ok. połowy IV w. n.e., poprzez okres formowania się królestw Nobadii, Makurii i Alwy na tym terenie, do momentu ich chrystianizacji w połowie VI w. n.e.

Celem pierwszej części sesji jest prezentacja bardzo różnych przejawów kultury Nubijskiej epoki późnego antyku. Zarówno materialnej, takich jak architektura, tkaniny, paciorki, ceramika, szczątki zwierzęce, jak i niematerialnej takiej jak tradycja pogrzebowa czy koncepcja władzy królewskiej. O zmianach populacji tamtego okresu dostarczą danych szczątki ludzkie oraz używane języki.

W drugiej części sesji, na podstawie zaprezentowanego materiału, spróbujemy wspólnie przeanalizować, które aspekty tradycji Nubijskiej pozostały w tym okresie niezmienione, a które uległy przemianom. Czy pojawiły się też zupełnie nowe elementy i co było źródłem tych innowacji. Budując w końcowej dyskusji diagram, który uwzględni ciągłość, lub jej brak oraz ewentualne wpływy zewnętrzne, spróbujemy scharakteryzować dynamikę przemian w późno antycznej Nubii i określić kierunki dalszych badań.

 

Program sesji jest dostępny tutaj.

 

Lista prelegentów wraz z tytułami wystąpień i abstraktami:

1. Aneta Cedro (Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych, Polska Akademia Nauk)

Zwyczaje kulinarne w Nubii późnego antyku przez pryzmat naczyń kuchennych z meroickiej osady w Seilb i chrześcijańskiego Banganarti

Funkcja większości naczyń ceramicznych, bez względu na epokę czy obszar, na którym powstały, związana była w jakiś sposób z pożywieniem. Na terenie Nubii u schyłku antyku obserwować można kilka równolegle występujących zjawisk ściśle powiązanych z produkcją żywności. Sprzyjające uprawom zmiany klimatyczne oraz bardziej wydajny system irygacji, którego stworzenie umożliwiło zastosowanie koła wodnego – saqii, przyczyniły się do ogromnego rozwoju rolnictwa w dolinie środkowego Nilu, we wspomnianym okresie. W efekcie zwiększyła się ilość dostępnych produktów spożywczych, a także ich różnorodność. Zjawiska te wpłynąć mogły bezpośrednio także na rodzaj spożywanych potraw. Odkrycia archeologiczne przestrzeni kuchennych w meroickiej osadzie obok współczesnej wsi Selib a także w późniejszym o kilka stuleci Banganarti są świadectwem istotnych zmian jakie nastąpiły w zwyczajach kulinarnych. Przede wszystkim jednak analiza repertuaru naczyń kuchennych, całkowity zanik niektórych form i zastąpienie ich zupełnie nowymi, uwidacznia istotne różnice, które wynikać mogły z rozpowszechnienia nowych potraw lub sposobów ich przyrządzania. Wchodząc jednak głębiej w analizę cech fizycznych naczyń, dostrzec można także pewne podobieństwa między ceramiką z dwóch omawianych okresów. Mogły być one efektem ciągłości pewnych tradycji garncarskich między nimi lub też wiązać się mogły z ich przynależnością do wspólnej tradycji, której korzenie tkwią w szeroko definiowanej kulturze afrykańskiej.

2. Ewa Czyżewska-Zalewska (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski)

Pomiędzy Meroe a Makurią. Ceramika w kontekście grobowym

Historia upadku Królestwa Meroe oraz okresu post-Meroickiego jest sporna i problematyczna dla wielu badaczy. W tym okresie głównym źródłem informacji dla archeologów są nekropole gdyż osadnictwo jest nam prawie nieznane. W rejonie Dongola Reach odkryto wiele stanowisk grobowych, datowanych na okres upadku Meroe. Od wielu lat stanowiska grobowe badane są w ramach projektu Early Makuria Research Project, którego głównym celem jest poznanie tradycji i obyczajów tego okresu.

Wśród wyposażenia grobowego ceramika jest istotnym elementem. Przedstawienie jej znaczenia i funkcji jaką pełniła w kontekście grobowym, oraz próba określenia jej funkcji w zwyczajach pogrzebowych, jest istotnym aspektem mającym wpływ na zrozumienie tradycji i obyczajów. W niniejszym referacie autorka chce przedstawić ceramikę występującą w grobach, oraz omówić jej funkcję i znaczenie w obrządku pogrzebowym.  Na podstawie przeanalizowanego materiału będzie również starała się odpowiedzieć na często zadawane pytania o kontynuację tradycji meroickich oraz zmian kulturowych jakie miały miejsce w tym punkcie historii starożytnej Nubii.

3. Katarzyna Danys (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski)

Kontynuacja tradycji meroickich na podstawie zjawiska „Red Ware Family” w ceramice Nobadii, Makurii i Alwy

Produkcja ceramiki we wczesnych stadiach formowania się królestw Nubijskich charakteryzowała się wprowadzeniem repertuaru nowych form naczyń i dekoracji, przy jednoczesnej kontynuacji wcześniejszych meroickich tradycji. Umiejętności w zakresie technologii formowania i zdobienia naczyń zostały „odziedziczone” po garncarzach okresu meroickiego.

Prezentowany referat ma na celu wprowadzenie nowej nomenklatury oraz charakterystykę zjawiska „Red Ware Family” w ceramice Nobadii, Makurii i Alwy. Dotyczy ono przede wszystkim naczyń stołowych takich jak półkuliste misy, pokryte w całości czerwoną angobą lub czerwoną w górnej i białą w dolnej części. Dekorowano je czarnymi, pojedynczymi motywami umieszczanymi na białym tle, określanymi również jako „metopy”. Naczynia zdobione „metopami” były produkowane w trzech królestwach Nubijskich i choć różniły się w zakresie motywów oraz kolorystyki, to łączył je wspólny mianownik w postaci dziedzictwa tradycji meroickich. Inny wariant „Red Ware Family” dekorowany był geometrycznymi wzorami nanoszonymi techniką impasto, której genezy należy również szukać wśród produkcji ceramicznej królestwa Meroe. Zjawisko „Red Ware Family” charakteryzowało się podobieństwami między warsztatami ceramicznymi Nobadii, Makurii i Alwy, sugerując tym samym rodzimość tradycji wynikającej ze wspólnych, meroickich korzeni. Zróżnicowanie lokalne wskazuje zaś na próby wyrażenia regionalnego charakteru i poszukiwania nowej tożsamości w trakcie procesu formowania się nowych państwowości.

4. Mariusz Drzewiecki (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski), Tomasz Michalik (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski)

Początki Soba, stolicy królestwa Alwy w świetle nowych badań archeologicznych oraz datowań radiowęglowych

Większość badaczy datuje początki Soba na V–VI wiek naszej ery. Pomimo konsensusu co do daty, kwestia tego jak wyglądało miasto w początkowym okresie funkcjonowania wciąż stanowi przedmiot dyskusji. Mimo wielu niewiadomych, badania wykopaliskowe przeprowadzone w sezonie 2019–2020 oraz wyniki datowań radiowęglowych przyniosły nowe ustalenia w tym zakresie. W ich rezultacie rozpoznano pozostałości wczesnośredniowiecznej architektury ceglanej w rejonie CW oraz uzyskano wczesne datowanie dla pozostałości osadnictwa na komie OS.

Nowe wyniki wraz z danymi archiwalnymi są podstawą wysuniętej przez nas hipotezy, według której wczesna Soba mogła być miastem policentrycznym, w którym znajdowało się kilka obszarów charakteryzujących się trwałą zabudową (kamienną i/lub ceglaną) oraz rozległe obszary gdzie dominowała zabudowa lekka (drewniana).

5. Urszula Iwaszczuk (Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych, Polska Akademia Nauk)

Między prawym i lewym brzegiem – zwierzęta w grobach okresu późno-meroickiego (Late Meroe) i post-meroickiego (Terminal Meroe)

Szczątki zwierzęce nie są rzadkim znaleziskiem w grobach regionu Dongola Reach, jednak ich analizy przeprowadzane są sporadycznie. Badania archeozoologiczne na stanowiskach datowanych na okres między IV a VI w. n.e. były prowadzone przede wszystkim w ramach Early Makuria Research Project. Większość z tych cmentarzysk, w tym w El-Zuma i El-Detti, znajduje się na prawym brzegu Nilu. Prowadzone od 2018 r. wykopaliska w Tanqasi służą udokumentowaniu pochówków w obrębie tego wielofazowego cmentarzyska ulokowanego na lewym brzegu rzeki. Wcześniejsze badania archeozoologiczne na tym cmentarzysku objęły wyłącznie materiał kostny z tumulusa Tnq.87. W sezonach 2018-2020 przebadano szczątki z kolejnych 9 grobów i mimo, że jedynie w trzech z nich kości zwierzęce zachowały się w lepszym stanie, pierwsze wyniki pokazują znaczną różnorodność darów grobowych i wskazują na istotne różnice w porównaniu z materiałami znanymi z pozostałych cmentarzysk. Niniejsze wystąpienie ma na celu ukazanie specyfiki materiałów z Tanqasi oraz próbę zrozumienia tej specyfiki w kontekście chronologii grobów oraz lokalizacji cmentarzysk po obu stronach Nilu.

6. Iwona Kozieradzka-Ogunmakin (Department of Earth and Environmental Sciences, University of Manchester, Wielka Brytania)

Upadek Meroe z perspektywy bioarcheologii: Wyniki badań izotopowych szczątków ludzkich z cmentarzysk meroickich i post-meroickich Doliny Środkowego Nilu

Upadek kuszyckiego królestwa Meroe w połowie IV wieku n.e. pozostaje przedmiotem debaty archeologicznej. Dotychczasowa interpretacja dostępnych źródeł historycznych i archeologicznych wiąże upadek Meroe z kryzysem polityczno-ekonomicznym królestwa oraz niestabilnością społeczną wywołaną napływem ludności z terenów pustynnych na obszar Doliny Nilu. Jak wskazują bardziej współczesne multidyscyplinarne badania, za upadkiem cywilizacji i kultur starożytnych stoją niejednokrotnie zmiany klimatyczne, jakie zachodziły na przestrzeni tysiącleci w rejonie Morza Śródziemnego i w Afryce północno-wschodniej. Upadek królestwa Meroe przypada na czas zmian klimatycznych, jakie na przestrzeni pierwszych stuleci n.e. zachodziły na terenie obecnego Sudanu. Zmiany te mogły mieć znaczący wpływ na rodzaj upraw, a tym samym na dietę spożywaną przez mieszkańców Doliny Nilu, a także na przemieszczanie się ludności i wybór obszarów do zasiedlenia.

Jak wykazały publikacje ostatnich kilku dekad, badania szczątków ludzkich stanowią istotny przyczynek do badań nad przeszłością Doliny Nilu. W szczególności, zastosowanie badań izotopowych pozwoliło na świeże spojrzenie na kwestie społeczno-kulturowe przeszłych populacji. Niniejsze wystąpienie będzie miało na celu przedstawienie wyników najnowszych badań izotopowych z Doliny Środkowego Nilu w kontekście zachodzących zmian klimatycznych i upadku królestwa Meroe.

7. Adam Łajtar (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Sytuacja językowa w dolinie Nilu Środkowego w okresie późnego antyku

Ocena przemian językowych w dolinie Nilu środkowego w okresie po upadku królestwa meroickiego jest niezmiernie trudna i to z dwóch powodów:
1. dostępny nam materiał tekstowy jest bardzo ubogi i ograniczony do obszaru Nubii północnej;
2. język tekstów meroickich pozostaje dla nas w dużej mierze zagadką.

Wydaje się, że w najogólniejszych zarysach krajobraz językowy interesującego nas obszaru w omawianym okresie można scharakteryzować w następujący sposób:
– w czasach królestwa meroickiego (do połowy IV wieku) językiem komunikacji mówionej i pisanej był meroicki, należący do grupy północno-wschodnio-sudańskiej rodziny nilo-saharyjskiej, dla zapisu którego posługiwano się własnym pismem o charakterze sylabicznym;
– po upadku królestwa meroickiego, w okresie kształtowania się królestw nubijskich (druga połowa IV/V wiek) , poszczególne etnosy mozaiki etnicznej posługiwały się w mowie własnymi językami etnicznymi; w piśmie w użyciu były meroicki (jako spuścizna po wcześniejszym okresie) oraz greka i koptyjski (do komunikacji pomiędzy różnymi etnosami oraz ze światem zewnętrznym);
– w okresie trzech królestw po ich chrystianizacji (VI w. i później) językiem komunikacji mówionej był nubijski, istniejący w kilku różnych odmianach dialektalnych (lub raczej jako kilka różnych języków nubijskich); meroicki zanikł w rezultacie nubizacji miejscowej populacji. W piśmie w użyciu były greka i koptyjski, które dzięki chrystianizacji nabrały charakteru języków sakralnych. W pewnym momencie, być może już w okresie chrystianizacji, stworzona została pisana wersja języka nubijskiego (tzw. język staronubijski), oparta na dialekcie (języku) Dolnej Nubii. Alfabet staronubijski stworzono w oparciu o alfabet koptyjski, dodając kilka znaków do zapisu głosek nie występujący w koptyjskim; znaki te stworzone w oparciu o pismo meroickie, co wskazuje, że było ono znane w momencie tworzenia alfabetu staronubijskiego.

8. Mahmud el-Tayeb (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski)

Upadek Meroe. Nowa interpretacja w świetle najnowszych badań

Starożytna historia Nubii zawiera kilka rozdziałów chwały i upadku. Jednakże część z nich jest niejednoznaczna i kontrowersyjna. Okres Meroicki jest jednym z najbardziej spornych rozdziałów historii Nubii. Pojawiło się wiele pytań dotyczących przyczyn jakie mogły wpłynąć na przeniesienie stolicy z Napaty do Meroe i powstania Królestwa Meroe. Również schyłek owego królestwa i jego upadek nie zostały jeszcze jednoznacznie wyjaśnione przez naukowców.

Teorie powstałe przed wieloma latami, nadal akceptowane przez badaczy, wiążą koniec Meroe z zewnętrzną agresją, która nadeszła z dwóch kierunków. Plemiona Noba zaatakowały Meroe z południowego zachodu i przejęły władzę w Dolinie Nilu, a od wschodu, kampania prowadzona przez aksumickiego króla Ezana miała doprowadzić do upadku Meroe w połowie IV wieku n.e. W obu przypadkach teorie te powstały w oparciu o inskrypcje związane z królem Ezana. Dziś, po prawie stu latach badań zebrano nowe dane archeologiczne dotyczące późnych faz Królestwa Meroe. Dziś prowadzone są badania nad re-interpretacją inskrypcji króla Ezany. Prowadzono również szerokie debaty nad problemem kontynuacji tradycji w kulturze meroickiej. Obecnie narasta opinia przeciwna konwencjonalnym teoriom końca Państwa Meroickiego. Dlatego też koniec Królestwa Meroe zasługuje na szczególną uwagę i bardziej wnikliwe badania. Autor w prezentowanym referacie przedstawi tradycje i obyczaje grobowe jakie miały miejsce w schyłkowym okresie Królestwa Meroickiego.

9. Magdalena Woźniak (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski)

O zmianach i tradycji w stroju i produkcji włókienniczej

W pierwszej części referatu, autorka przedstawi zmiany zaobserwowane w stroju elit i władców w okresie między Późnym Antykiem a okresem chrześcijańskim. Ważna cecha charakteryzująca elementy ubioru to wpływy „mody” śródziemnomorskiej i użycie lub imitacja importowanych tkanin. Jednocześnie dokładna obserwacja ubioru oraz sposobu noszenia pewnych elementów kostiumu w ikonografii ukazuje obecność rdzennych tradycji. W drugiej części wystąpienia porównamy cechy lokalnej produkcji włókienniczej Późnego Antyku i Średniowiecza, aby zaobserwować jakie zmiany nastąpiły w ubiorze zwykłych mieszkańców Nubii.

10. Dobrochna Zielińska (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Od meroickich qore i kandake do chrześcijańskiego basileusa i meter basileos.  Nubijskie koncepcje królewskie w późnym antyku

W latach 300-700 n.e., wśród licznych przemian kulturowych, Nubia przeszła przez dynamiczne procesy w sferze państwowości. Z królestwa opartego na tradycji egipskiej powstały nowe organizmy państwowe będące w założeniach pod wpływem imperium wschodnio-rzymskiego. Mimo istotnych zmian, zwłaszcza w sferze religijnej, można jednak zauważyć elementy rdzennej kultury nubijskiej, które dostosowano do nowej sytuacji. Jednym z takich ważnych aspektów była koncepcja władzy królewskiej. Wystąpienie poświęcone będzie przedstawieniu elementów ekspresji władzy królewskiej, takich, jak jej przejawy w przestrzeni urbanistycznej, czy też pewne niematerialne jej aspekty obecne w ikonografii królewskiej.