Organizatorzy: Tomasz Kozłowski (Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Małgorzata Grupa (Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Karolina Blusiewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Forma sesji: stacjonarna, sala 2.10
Data: 13.03.2023 r. (poniedziałek)
Materiały archeologiczne i antropologiczne stanowią praktycznie jedyne bezpośrednie źródła wiedzy o dawnej ludności i jej kulturze. Z pewnymi wyjątkami dotyczy to również epoki nowożytnej. Biorąc pod uwagę skąpość innych świadectw przeszłości i często ich niejednoznaczność wydaje się, że zarówno archeologia, jak i antropologia są w stanie w istotny i wiarygodny sposób uzupełnić tu wiele istniejących luk. Choć z pewnością nie są one samowystarczalne. Zróżnicowane w czasie i przestrzeni stanowiska archeologiczne oraz pochodzące z nich zróżnicowane materiały dają możliwość wglądu m.in. w dawną strukturę społeczną, istniejące gradienty, zmienność biologiczną człowieka oraz charakterystyczne cechy kulturowe danej epoki. Bez wątpienia tworzenie adekwatnego i jak najbardziej pełnego obrazu przeszłości wymaga podejścia interdyscyplinarnego, gdzie opis, interpretacja i wnioski będą wypracowane przez wiele dyscyplin naukowych, które zechciały ze sobą współpracować podczas analiz i interpretacji źródeł pozyskiwanych w trakcie terenowych prac wykopaliskowych.
W związku z powyższym chcielibyśmy zaproponować merytoryczną i otwartą dyskusję na temat różnych aspektów, podejść i problemów badawczych związanych z materiałami archeologicznymi pochodzącymi przede wszystkim z krypt i innych przestrzeni grzebalnych datowanych na okres nowożytności oraz możliwości wiązania tych źródeł wydobywanych z ziemi z informacjami pozyskanymi także w inny sposób. Pochodzącymi z takich źródeł jak pisane, ikonograficzne oraz dostarczane przez inne nauki przyrodnicze i ścisłe. Naszym zdaniem może to istotnie przyczynić się do poszerzenia naszej wiedzy oraz horyzontów interpretacyjnych w badaniach nad przeszłością społeczną w czasach nowożytnych. Być może pozwoli to również na wypracowanie wspólnego stanowiska, a przede wszystkim pojawienie się i utrwalenie świadomości konieczności szeroko pojętej współpracy między naukowcami reprezentującymi różne specjalności.
Szczegółowy program sesji tutaj.
Abstrakty:
Magdalena Bis (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk), Wojciech Bis (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk), Wiesław Więckowski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Przykościelny cmentarz św. Katarzyny na Służewie. Przyczynek do badań demograficznych mieszkańców podwarszawskiej wsi
W referacie zaprezentowane zostaną wyniki ratowniczych prac archeologicznych przeprowadzonych w roku 2022. Objęły one odcinek wzdłuż południowej ściany kościoła pod wezwaniem św. Katarzyny. Świątynię wzniesiono jako murowaną budowlę gotycką, którą w kolejnych stuleciach poddawano przebudowom. Obok niej od średniowiecza funkcjonował cmentarz przykościelny.
W trakcie najnowszych badań odsłonięto 101 pochówków w różnym stanie zachowania oraz wydobyto bardzo liczne kości ludzkie, zarówno z warstw, jak i zalegające w kilkunastu skupiskach. Pochodziły one z różnych etapów użytkowania nekropolii, aż po XIX wiek. Przedstawione zostaną wstępne spostrzeżenia dotyczące organizacji przestrzeni grzebalnej oraz aspektów społeczno-demograficznych pochowanych tu zmarłych.
Wyniki najnowszych prac zostaną zestawione z rezultatami badań realizowanych w latach 1996-2001. Zarejestrowano wówczas ponad 600 pochówków zlokalizowanych wewnątrz i wokół kościoła, w tym kilka w murowanych kryptach.
W trakcie obu kampanii wykopaliskowych pozyskano wiele zabytków ruchomych, głównie elementy wyposażenia grobowego, w tym dewocjonalia. Tylko część znalezisk została jak dotąd opublikowana.
Karolina Blusiewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Krypta rodu Wejherów w Pucku – wyniki i możliwości badań interdyscyplinarnych
Podczas remontu posadzki w kościele parafialnym pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła w Pucku otwarty został dostęp do grobowca rodziny Wejherów – przedstawicieli jednego z najznaczniejszych na Pomorzu Gdańskim rodów w końcu XVI i pierwszej połowie XVII wieku. W wyniku podjętych badań interwencyjnych zabezpieczono pozostałości pochówków, których zły stan zachowania wskazywał na wcześniejsze otwieranie krypty i różnorodne ingerencje. W celu uzyskania informacji o osobach złożonych w krypcie oraz czasie i sposobie ich pochówku wykorzystano możliwości badań interdyscyplinarnych: bioarcheologicznych, archeobotanicznych, dendrochronologicznych i kostiumologicznych. Przeprowadzone w trakcie prac analizy architektoniczne pozwoliły także na uzupełnienie danych dotyczących historii budowlanej kościoła.
Rafał Fetner, Elżbieta Jaskulska (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Osteobiografie osób pochowanych w Krypcie Wejherów w koście pw. Św. Piotra i Pawła w Pucku
Podczas badań archeologicznych w krypcie rodziny Wejherów w kościele pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Pucku odnalezione zostały szczątki osób dorosłych i dzieci. Szczątki przemieszane były z pozostałościami trumien i wyposażenia grobowego, co utrudniło ich zebranie z podziałem na osobników. Co więcej, część kości była rozprzestrzeniona na znacznej powierzchni krypty. Jest to prawdopodobnie wynikiem częstego otwierania krypty i kolejnych ingerencji. W części z trumien znajdowało się wapno, które negatywnie wpłynęło na stan zachowania kości ludzkich, ograniczając możliwość obserwacji.
Badania osteologiczne połączone z kwerendą historyczną pozwoliły na prawdopodobną identyfikację osób pochowanych w krypcie rodziny Wejherów, ale ujawniły również pochówki niewzmiankowane w źródłach pisanych, przede wszystkim dzieci.
Prezentacja przedstawia wyniki badań osteologicznych w formie osteobiografii zidentyfikowanych osób, w tym informacje o płci i wieku oraz zmianach patologicznych. Badania morfologiczne uzupełnione są wynikami badań izotopów trwałych węgla i azotu oraz izotopów strontu, celem określenia diety i pochodzenia pochowanych tutaj osób.
Mikołaj Dobek, Jan Jarosz (Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu)
Analiza materiałów, konserwacja, rekonstrukcja, wystawa, publikacja – obowiązek czy zło konieczne w pracy archeologa
Specyfika nauki jaką jest archeologia sprawia, że właściwe wykorzystanie pełni potencjału badawczego, a także zaprezentowanie efektów prowadzonych badań, wymaga zastosowania różnych środków w zależności od typu badanego stanowiska. Archeolog od początku prowadzenia prac, czyli już na etapie planowania wykopalisk, powinien zakładać, że jego zadanie zakończy się dopiero w momencie opublikowania wyników badań i ich promocji. W realiach życia codziennego różnie z tym bywa, nieraz czynniki niezależne sprawiają, że nie ma możliwości zrealizowania wszystkich etapów.
Krypty jako wyjątkowy typ stanowisk wymaga od badaczy interdyscyplinarnego podejścia, a także przeprowadzenia szeroko zakrojonych prac przygotowawczych, które mogą stanowić podstawę przyszłych prac rekonstruktorskich. Mikroklimat panujący w kryptach pozwala na pozyskiwanie zabytków o wyjątkowo dobrym stanie zachowania. Otwiera to przed badaczami szerokie możliwości rekonstrukcji zabytków, a co za tym idzie realizacje wystaw i publikacji, których wartość merytoryczna będzie niepodważalna. Faktem jest jednak, że nie mamy do czynienia z drogą na skróty. Właściwe opracowanie materiału, przeprowadzenie zabiegów konserwatorskich, rekonstrukcja zabytków oraz przygotowanie ich do prezentacji sprawia, że prace w terenie uznać należy jedynie za początek, trwającego nieraz latami, procesu gabinetowego opracowania zabytków. Przyjrzenie się z bliska, prowadzonym przez archeologów i studentów z toruńskiego UMK, pracom powiązanym z badaniami krypt kościoła pw. Znalezienia Krzyża Świętego i św. Andrzeja Apostoła w Końskowoli umożliwiło zaprezentowanie wzorca pracy archeologa poza stanowiskiem, oraz pozwoliło zwrócić uwagę na znaczenie właściwego prezentowania wyników prowadzonych badań, zarówno w środowisku naukowców, jak i poza nim.
Mikołaj Dobek, Krzysztof Jasiak (Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu)
Czego nie powiedziały źródła, dopowiedzą przedmioty – badania archeologiczne kompleksu podominikańskiego w Płocku
Jednym z głównych zadań stojących przed archeologami jest wypełnianie „białych plam” w historii danych społeczności. W praktyce często oznacza to rozpoznanie historii przemian w miejscach, o których źródła pisane milczą. Tego typu miejsce stanowił do niedawna kościół pod wezwaniem św. Dominika w Płocku wraz z podominikańskim klasztorem. Zakon funkcjonował w tym miejscu przez ponad 500 lat, a w XIX i XX wieku kompleks był siedzibą gminy ewangelickiej, a później także parafii prawosławnej. Szczegóły wielowiekowej historii obiektu skrywały jednak wiele niewyjaśnionych kwestii.
Brak wiedzy na temat zmian zachodzących w bryle kościoła i klasztoru, stanowił przyczynę stworzenia przez studentów UMK w Toruniu projektu „At the intersection of faiths and cultures – research on history of St. Dominic’s Church in Płock”. Podczas interdyscyplinarnych badań dokonano archeologicznego rozpoznania podziemi pod kompleksem. W trakcie prac zainwentaryzowano znaczne ilości materiału kostnego zdeponowanego w dwóch ossuariach. Odkryto również drugie wejście do krypty, zweryfikowano konstrukcję fundamentów świątyni. Wówczas też odnaleziono szereg interesujących zabytków ruchomych. Pomimo nieintencjonalnej depozycji w nawarstwieniach ossuarium oraz na powierzchni klepiska krypty przyniosły one szereg informacji wpływających na interpretacje i rekonstrukcje poszczególnych etapów historii kompleksu podominikańskiego. Przedstawienie efektów badań przez pryzmat odkrytych zabytków ruchomych ukazuje, jak bardzo analiza i konserwacja zabytków pozyskanych w trakcie prac archeologicznych może wpłynąć na poszerzenie wiedzy na temat dziejów danego obiektu architektonicznego.
Aleksandra Grzegorska (Międzydziedzinowa Szkoła Doktorska, Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
O populacji Pucka – wstępne wyniki badań bioarcheologicznych
Badania bioarcheologiczne pozwalają uzupełnić informacje dotyczące życia w przeszłości o dane, które byłby trudne do pozyskania przy użyciu innych metod i źródeł. Uzyskane w ten sposób dane pozwalają odpowiedzieć nam między innymi na pytania dotyczące jakości życia w przeszłości i ustalić na co chorowały badane populacje.
Celem wystąpienia jest prezentacja wstępnych wyników badań bioarcheologicznych szczątków ludzkich pochodzących z cmentarza w Pucku. Omówione zostaną informacje dotyczące struktury wieku i płci populacji. Zaprezentowane zostaną przykłady zmian widoczne na kościach, które mogą być wynikiem przebytych chorób bądź agresji międzyosobniczej. Przedstawione podczas wystąpienia dane posłużą do próby podsumowania jak wyglądało życie dawnej populacji Pucka.
Marcin Majewski (Katedra Archeologii, Instytut Historyczny, Uniwersytet Szczeciński), Monika Ogiewa-Sejnota (Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Stargardzie), Katarzyna Ślusarska (Katedra Archeologii, Instytut Historyczny, Uniwersytet Szczeciński)
Piraci z Koszewa. Wstępne wyniki prac w kryptach rodu von Oesterling
Latem i wczesną jesienią 2022 r. pracownicy i studenci Katedry Archeologii Instytutu Historycznego Uniwersytetu Szczecińskiego przy współpracy z Muzeum Archeologiczno-Historycznym w Stargardzie przeprowadzili prace badawcze w zespole krypt kościoła filialnego pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, położonego w miejscowości Koszewo, woj. zachodniopomorskie. Łącznie zinwentaryzowano 22 sarkofagi, które powstały w okresie pomiędzy 1697 a 1795 r. Jednak pierwotna liczba pochówków w związku ze znacznym zniszczeniem wnętrza grobowca nie jest znana. Interdyscyplinarne badania pozwoliły m.in. zidentyfikować część z pochowanych osób, wskazać ich koligacje, uporządkować szczątki kostne oraz odnaleźć elementy dawnego wyposażenia kościoła.
Jakub Michalik (Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu)
Wióry z trumien jako element nowożytnego obrządku pogrzebowego na przykładzie pochówków trumiennych z krypt kościoła w Szczuczynie
Wióry stanowią często pomijany element pochówku trumiennego, który najczęściej sprowadza się do zadokumentowania ich na stanowisku archeologicznym. Jednak ich obecność podyktowana była wieloma przyczynami, zarówno praktycznymi, jak i duchowymi, które spisane zostały przez XX–wiecznych etnografów. Przekazy ludowe dotyczące wiórów ewoluowały na ziemiach polskich i poza granicami, co sprzyjało powstawaniu licznych, lokalnych wierzeń, takich jak chowanie wiórów w trumnie razem ze zmarłym, spalanie lub wysypanie przed domem bądź w ustronnym miejscu.
Dzięki badaniom ksylologicznym możliwa jest przynajmniej częściowa weryfikacja przykładów. Na szczególną uwagę zasługują te zwyczaje, które dotyczą składania wiórów w trumnach, a także stosowania ich jako wypełnienia poduszek i materacy. Jednak takie analizy stanowią rzadkość, co często jest spowodowane złym stanem zachowania drewna. Podczas badań archeologicznych w kryptach kościoła pw. Imienia Najświętszej Marii Panny w Szczuczynie w 2020 roku zebrano drewniane wióry, które znajdowały się na dnach trumien lub stanowiły wypełnienie poduszki i materaca. Wyniki identyfikacji pozwolą na przynajmniej częściowe potwierdzenie przekazów ludowych, a także rzucą nowe światło na rekonstrukcje procesu wytwarzania drewnianych trumien.
Maciej Miścicki, Joanna Skiba (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Badania dziewiętnastowiecznego cmentarza przykościelnego w Sępólnie Krajeńskim w 2021 roku
Parafia pod wezwaniem św. Bartłomieja w Sępólnie Krajeńskim funkcjonowała od czasów lokacji miejskiej w połowie XIV wieku w niezmienionym do dziś miejscu. Niemal od samego początku jej istnienia notowany jest również cmentarz przykościelny. Przeprowadzone badania archeologiczne związane były z szeroko zakrojonymi pracami rewitalizacyjnymi placu wokół współczesnej świątyni i były prowadzone jednoczasowo z pracami budowalnymi. W ich trakcie natrafiono na pozostałości cmentarza datowanego na XIX wiek oraz ossuariów, prawdopodobnie związanych z porządkowaniem terenu i usuwaniem starszych pochówków. Inwentaryzacji, która miała na celu ocenę płci i wydzielenie osobników z urazami, poddano ponad 100 osobników z pochówków pojedynczych oraz ossuariów. Szczególną uwagę poświęcono osobnikom z urazami czaszek, których poddano specjalistycznym analizom osteologicznym oraz szczegółowej dokumentacji cyfrowej.
Katarzyna Ślusarska (Katedra Archeologii, Instytut Historyczny, Uniwersytet Szczeciński)
Przerwane dzieciństwo. Analiza markerów stresu na stanowisku 10 w Gieczu
Cmentarzysko średniowieczne, Giecz. stan. 10 jest częścią wczesnopiastowskiego kompleksu osadniczego związanego z grodziskiem w Gieczu. Samo cmentarzysko było użytkowane w XI i XII w. Badania na stan. 10 prowadzone są od 2014 r. przez mgr M. Miciak (Rezerwat Archeologiczny – Gród Piastowski w Gieczu) we współpracy z Fundacją Slavia. Za analizy osteologiczne materiałów osteologicznych odpowiedzialny jest zespół badawczy pod kierunkiem dr Amandy Agnew (Ohio State University). Prezentowane studium jest częścią projektu Bioarchaeology of Medieval Giecz, Poland i obejmuje wyniki analiz osteologicznych materiałów pozyskanych w latach 2014-2021.
W trakcie 7 sezonów odkrytych zostało 156 grobów, w tym 75 szkieletów należało do osobników niedorosłych poniżej 11 roku życia. Oceny wieku osobników niedorosłych dokonywano wg Schaefer et al., 2009 (Schaefer i in., 2009)
Podstawowym celem badawczym prezentowanego studium próba korelacji wieku pochowanych i obserwowanych cech patologicznych uznawanych za morfologiczne wskaźniki stresu: przerostów porowatych, zmian endokranialnych i odczynów okostnowych z tworzeniem kości. W pracy przetestowano wielocechowy kwestionariusz oceny potencjalnych zmian szkorbutowych w oparciu o kryteria przyjęte w pracach Geber&Murphy, 2012, Stark, 2014, Moore&Koon 2017 (Geber & Murphy, 2012; Stark, 2014; Moore & Koon, 2017)
Bibliografia:
Geber, J., & Murphy, E. (2012). Scurvy in the Great Irish Famine: Evidence of vitamin C deficiency from a mid‐19th century skeletal population. American Journal of Physical Anthropology, 148(4), 512–524. https://doi.org/10.1002/ajpa.22066
Moore, J., & Koon, H. E. C. (2017). Basilar portion porosity: A pathological lesion possibly associated with infantile scurvy. International Journal of Paleopathology, 18, 92–97. https://doi.org/10.1016/j.ijpp.2017.05.010
Schaefer, M., Black, S., & Scheuer, L. (2009). Juvenile Osteology: A Laboratory and Field Manual. Elsevier.
Stark, R. J. (2014). A proposed framework for the study of paleopathological cases of subadult scurvy. International Journal of Paleopathology, 5, 18–26. https://doi.org/10.1016/j.ijpp.2014.01.005