Organizatorzy: Karolina Blusiewicz, Dariusz Błaszczyk, Tomasz Nowakiewicz, Michał Starski, Sławomir Wadyl (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Forma sesji: stacjonarna, sala 2.12
Data: 16.03.2023 r. (czwartek)
Prowadzone w ostatnich latach badania z zakresu archeologii średniowiecza i czasów nowożytnych osiągnęły niespotykany poziom intensywności, angażując na różnych polach wszystkich pracowników Katedry Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych, podejmujących aktywność badawczą niejednokrotnie we współpracy z innymi instytucjami naukowymi i muzealnymi. W rezultacie uzyskano skokowy przyrost nowych danych, dotyczących zarówno starych i wciąż aktualnych problemów badawczych, jak wynikających z nich nowych zagadnień pozwalających na formułowanie kolejnych hipotez. Planowana sesja naukowa zostanie zatem poświęcona starym, ale wciąż aktualnym problemom, których rozwiązanie podejmowane jest dzięki nowym wynikom badań, często z wykorzystaniem nowych metod i technologii. Podczas niej będziemy chcieli podzielić się wynikami badań prowadzonych przez pracowników Katedry, jak i zapraszamy chętnych z innych instytucji naukowych do prezentacji podobnych rezultatów swych prac.
Szczegółowy program sesji tutaj.
Abstrakty:
Karolina Blusiewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Kościół pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła w Pucku i cmentarz przykościelny – nowe odkrycia
Badania archeologiczne na terenie lokacyjnego Pucka i wsi puckiej prowadzone są od ponad 30 lat, stale dostarczając nowych źródeł do badań nad rozwojem i funkcjonowaniem średniowiecznego zespołu osadniczego. Prowadzone w ostatnich latach badania archeologiczno-architektoniczne objęły swoim zasięgiem także wnętrze i otoczenie kościoła parafialnego, którego dzieje stanowią wciąż jeszcze w niewielkim stopniu rozpoznany problem badawczy. W wystąpieniu zreferowane zostaną wyniki dwóch najnowszych sezonów badań na terenie cmentarza przykościelnego, funkcjonującego od początku istnienia parafii puckiej do połowy XIX wieku. Prace wykopaliskowe prowadzone w wybranych punktach bezpośrednio przy murach świątyni pozwoliły nie tylko na dokumentację kolejnych faz użytkowania cmentarza, lecz także na uzyskanie nowych danych dotyczących historii budowlanej świątyni.
Dariusz Błaszczyk, Karolina Trusz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Średniowieczne cmentarzyska z konstrukcjami kamiennymi na Mazowszu i Podlasiu – pochodzenie i mobilność populacji w świetle badań izotopowych
Jednym z charakterystycznych elementów krajobrazu Mazowsza i Podlasia są lokowane na niewielkich wzniesieniach cmentarzyska z konstrukcjami kamiennymi, użytkowane w średniowieczu od X do XIII w., a niekiedy nawet dłużej. Od dawna przyciągały one uwagę badaczy i miejscowych mieszkańców. Od dawna również dyskutowana jest kwestia pochodzenia pochowanych na nich osób. Powstało w tym zakresie kilka koncepcji. Część badaczy widziała w nich przedstawicieli miejscowych słowiańskich populacji, spora grupa badaczy uznała, że stanowiły one miejsca pochówku Skandynawów, przybyłych bezpośrednio z północy, lub ze wschodu, jako Waregowie. Pojawiły się nawet opinie, że cmentarzyska tego typu mogą być dziełem zeslawizowanych w późniejszym okresie Bałtów.
W ramach realizacji projektu Populus Masoviae Medii Aevi i zagadka stulecia: kogo chowano w grobach z obstawami kamiennymi na Mazowszu średniowiecznym, podjęliśmy próbę odpowiedzi na to pytanie, w oparciu o analizy archeologiczne i różne badania specjalistyczne. W naszym wystąpieniu przedstawimy wyniki badań trwałych izotopów strontu i tlenu (180 próbek), na której to podstawie postaramy się odpowiedzieć na pytanie – kto był chowany na tego typu cmentarzyskach, jak mobilne były użytkujące je populacje oraz czy istniały w tym zakresie różnice między Mazowszem a Podlasiem (Projekt Populus Masoviae jest realizowany w IAE PAN w Warszawie pod kierunkiem prof. Andrzeja Buko w ramach projektu OPUS 17 finansowanego przez NCN).
Olena Chernenko (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
„Dom kupca” z drugiej połowy XIII w. w Czernihowie
Podczas badań archeologicznych prowadzonych w 2018 r. w północno-wschodniej części Czernihowa (Ukraina), zwanej „Okolnym gradem”, rozpoznano średniowieczny zespół dworski. W jego skład wchodził drewniany budynek mieszkalny z glinianym piecem oraz zabudowania gospodarcze. Pozyskano stąd liczne znaleziska fragmentów naczyń kuchennych i stołowych, amfor handlowych do transportu płynów, a także inne przedmioty związane z funkcjonowaniem gospodarstwa domowego (noże, siekierę, zamki i klucze do nich, ceramiczne lampki). Ciekawym znaleziskiem jest 21 fragmentów krzemienia – krzesaków, z charakterystycznymi śladami wykonania i użytkowania. W jamie wewnątrz budynku znaleziono także dwa rdzenie i liczne odłamki krzemienia, co wskazuje na miejsce ich produkcji. Do szczególnych znalezisk należy biżuteria i akcesoria odzieży (m.in. pierścionki z brązu i szkła, szklane paciorki, bizantyjska przypinka z brązu z wizerunkiem ptaka) oraz 135 fragmentów szklanych bransoletek różnych typów, kolorów i rozmiarów. Najmniejszy z nich, o średnicy 3,5 cm, mógł być przeznaczony dla dzieci lub służyć jako kabłączki skroniowe. Przedmioty kultu reprezentują dwa krzyże z pirofilitu, krzyż piersiowy z brązu oraz mała ikona przedstawiająca świętego wojownika, przypuszczalnie patrona książąt czernihowskich – świętego Igora.
Większość znalezisk datowane jest szeroko na drugą połowę XII–XIII wiek. Datowanie to można uściślić na podstawie znalezisk kilku fragmentów misek z półfajansu z czarno-niebieskim malowaniem pod przezroczystą glazurą. Misy te pochodzą z terytorium Iranu i są uważane za wyznacznik ceramiki czasu panowania Ilchanidów z połowy XIII–XIV w. Znaleziska te, podobnie jak inne przedmioty pochodzenia wschodniego z tego okresu, mogą świadczyć o włączeniu Czernihowa w system transkontynentalnego handlu Złotej Ordy, który funkcjonował w drugiej połowie XIII i na początku XIV w.
Tomasz Cymbalak (National Heritage Institute, Regional Office in Prague, Czech Republic)
W centrum i na obrzeżach miasta – misja i aktualne wyzwania działu archeologii Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Pradze
Głównym celem działaności archeologów Narodowego Instytutu Dziedzictwa Republiki Czeskiej ze specjalnego oddziału terenowego w Pradze jest dogłębne rozpoznanie i ochrona historycznego centrum miasta (Hradczan, Małej Strony, Starego i Nowego Miasta). Punkt ciężkości naszej pracy już tradycyjnie stanowią ratunkowe badania wykopaliskowe, które prowadzimy podczas remontów obiektów zabytkowych, realizacji nowych projektów budowlanych lub modernizacji infrastruktury miejskiej. Do intergralnych zadań naszego działu należy też ochrona i monitoring stanowisk archeologicznych poza centrum aglomeracji. Nasi pracownicy zajmują się opracowywaniem wyników starszych wykopalisk, popularyzacją dziedzictwa archeologicznego, działalnością naukową i pedagogiczną. Poprzez archiwację dokumentacji terenowej, opiekę nad pozyskanym zbiorem znalezisk (analizy, konserwacja) zapewniamy i udostępniamy źródła archeologiczne dotyczące przeszłości Pragi. Większość specjalistów działu tradycyjnie uczestniczy w krajowych projektach grantowych, które w ostatnich latach dopełniła współpraca międzynarodowa. Ważnym elementem naszej działaności są również rozmaite formy prezentacji wyników badań; pod tym względem lata 2021 i 2022 były szczególnie bogate.
W wystąpieniu zostaną krótko zademonstrowane wyniki najciekawszych badań wykopaliskowych z minionego roku; przedstawione zostaną najnowsze publikacje, planowane i aktualnie realizowane projekty oraz problematyka deponowania znalezisk masowych.
Gabriela Karasiewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Renesansowy piec kaflowy z Debrzna
Celem referatu jest zaprezentowanie zespołu kafli pozyskanych podczas badań wykopaliskowych w Debrznie. W toku prowadzonych tam w 2018 roku prac badawczych, na posesji przy południowej pierzei dawnego rynku wydobyto kilkaset fragmentów wczesnorenesansowych kafli płytowych, z których zrekonstruowano ponad 50 całych wyrobów. W toku wystąpienia scharakteryzowane zostaną poszczególne rodzaje kafli oraz ich cechy morfologiczne i stylistyczne. Podział kafli na typy pod względem ich usytuowania w bryle pieca stanowić będzie podstawę rekonstrukcji renesansowego pieca kaflowego. Ważnym aspektem będzie także zaprezentowanie bogatego programu ikonograficznego omawianego urządzenia grzewczego.
Aleksander Kukowski, Marek Truszkowski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Wyroby ceramiczne jako źródło rekonstrukcji wyposażenia i funkcji wieży na II Przedzamczu w Człuchowie
Prowadzone w ostatnich latach badania archeologiczne zamku w Człuchowie skoncentrowane były na odsłonięciu wschodniej części drugiego przedzamcza. Poza ustaleniem konstrukcji i sposobu budowy muru kurtynowego i fosy od strony trzeciego przedzamcza, w 2017 roku dokonano najciekawszego odkrycia w postaci reliktów wieży.
Stan zachowania jej konstrukcji, relikty murów oraz odkryte nawarstwienia umożliwiały zaobserwowanie wielofazowości tej budowli o czym świadczyły m.in. przemurowane partie murów oraz kolejne poziomy użytkowe. Eksploracja zasypiska wnętrza wieży pozwoliła również wyróżnić kilka faz chronologicznych użytkowania terenu, co daje unikatowe spojrzenie na rozwój tej części zamku na przestrzeni wieków.
Celem referatu jest zaprezentowanie źródeł do rekonstrukcji wyposażenia i funkcji wieży. Istotne informacje w tym zakresie wnoszą dostępne źródła pisane, ale nową perspektywę stanowi bardzo liczny zbiór wyrobów ceramicznych pozyskanych w zasypisku wieży. Pozwala on wskazać chronologię użytkowania poszczególnych poziomów użytkowych budowli. Poruszone zostaną także zagadnienia jej funkcji oraz sposobu ogrzewania.
Iwona Lewoc (Wydział Nauk o Kulturze i Sztuce, Uniwersytet Warszawski, Fundacja terra Desolata), Sławomir Miłek (Fundacja Ab Terra), Tomasz Nowakiewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Dawid Rembecki (Szkoła Doktorska Nauk Humanistycznych, Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Cmentarzyska nad Szczeberką – trzy pierwsze lata badań (2020–2022)
Trzy sezony badań (w tym dwa pierwsze: badań sondażowo-rozpoznawczych) przeprowadzonych na cmentarzyskach jaćwieskich nad rzeką Szczeberką w Puszczy Augustowskiej (pow. augustowski, woj. podlaskie) skłaniają do przestawienia nie tylko dotychczasowych wyników tych prac, ale także związanych z nimi trudności i wyzwań.
Badane miejsce to cała strefa funeralna złożona z przynajmniej czterech cmentarzysk, rejestrowanych dzięki pozostałościom rozsypywanych na powierzchni ziemi szczątków postkremacyjnych wraz z elementami osobistego wyposażenia zmarłych. Szereg jej cech charakterystycznych (forma obrządku pogrzebowego, materiałowe bogactwo wyposażenia grobowego, jego stylistyczno-typologiczne nawiązania, lokalizacja cmentarzysk w relacji do rozpoznanych form osadnictwa jaćwieskiego) czyni z augustowskich nekropoli niezwykłe i pozbawione precedensów w archeologii wczesnego średniowiecza w Polsce wyzwanie badawcze. Wystąpienie będzie okazją do przedstawiania aktualnego stanu wiedzy na ten temat, z uwzględnieniem dotychczasowych ustaleń, zakreślonych planów i rysujących się problemów badawczych.
Maciej Miścicki (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Ratownicze badania archeologiczne dawnej synagogi w Zakroczymiu w 2022 roku
Tematem wystąpienia będzie prezentacja wstępnych wyników badań archeologicznych przeprowadzonych we wrześniu 2022 w Zakroczymiu, pow. nowodworski. Wyprzedzające prace wykopaliskowe prowadzone były na działce miejskiej zlokalizowanej na styku średniowiecznego miasta lokacyjnego oraz nowego miasta wytyczonego w okresie nowożytnym. W 2. połowie XIX wieku na tym terenie wzniesiono synagogę, która została zniszczona w trakcie II wojny światowej i rozebrana tuż po niej. Przeprowadzone badania pozwoliły odsłonić relikty świątyni, określić jej zasięg oraz rozpoznać głębokość posadowienia fundamentów. Drugim celem badawczym było prześledzenie sposobu zagospodarowania tego obszaru od czasów lokacji miasta do momentu wzniesienia synagogi. Zarejestrowany układ nawarstwień wskazywał na niezbyt intensywne użytkowanie tego rejonu Zakroczymia, który prawdopodobnie pełnił funkcję miejskich ogrodów uprawnych.
Maciej Miścicki, Karolina Blusiewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Konserwacja średniowiecznych i nowożytnych zabytków drewnianych i skórzanych na Wydziale Archeologii UW
Na przestrzeni ostatnich kilku lat w Pracowni Konserwacji Wydziału Archeologii UW prowadzone i rozwijane były metody konserwacji zabytków organicznych pochodzących z wilgotnych i beztlenowych środowisk. W ich toku prowadzone są prace dokumentacyjne, oczyszczanie, usuwanie szkodliwych mikroorganizmów i stabilizowanie za pomocą różnych metod impregnacji oraz suszenia liofilizacyjnego (freeze-drying). Tematem wystąpienia jest zaprezentowanie dotychczasowych efektów prac, a także przedstawienie głównych problemów pojawiających się przy konserwacji zabytków drewnianych i skórzanych, wynikających często z nieodpowiedniego przechowywania znalezisk w czasie pomiędzy ich wydobyciem z ziemi, a oddaniem do konserwacji.
Mikalai Plavinski (Faculty of Archaeology, University of Warsaw, Poland)
What to do with cremated relatives? Cremation burials of the second half of the 1st millennium in northwestern Belarus: archival materials in the light of the latest excavations
Until recently, the main and practically the only form of the funeral rite practiced by the population of northwestern Belarus (in the western part of the Belarusian Dzvina Region and in the upper reaches of the Vilija) in the second half of the 1st millennium was considered barrows with cremation burials. Exceptions to this rule known in the literature were extremely rare. In fact, only two sites were among such exceptions: the open settlement Raviačka and the hillfort Svila-1, on the territory of which flat cremations were found.
The question of the diversity of forms of the cremation funeral rite of the population of northwestern Belarus became relevant again after the excavations of the necropolis of Naŭry II, carried out in 2017–2020, when at least 19 flat cremations of the Smolensk-Polack Long Barrows Culture (SPLBC) were discovered. The study of museum collections, archival documentation, as well as the verification of archival data through new excavations of previously explored necropolises suggests that in the region, flat cremations are known in a number of sites:
– open settlement Raviačka, Miadziel district (Bancaraŭščyna culture),
– necropolis Kamena-1, Vileika district (second half of the 1st millennium),
– necropolis Naŭry II, Miadziel region (SPLBC),
– necropolis Hury, Vileika district (SPLBC),
– hillfort Svila-1, Hlybokaje district (SPLBC).
It’s obvious that the population of the region could quite widely practice the flat type of placement of the dead cremated remains, and new field studies at the present-day methodological level will make it possible to identify new sites of this type.
Michał Starski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Zagospodarowanie parceli mieszczańskich po północnej stronie ul. 1 Maja w Pucku. Podsumowanie rezultatów szerokopłaszczyznowych badań archeologicznych
W ostatnich latach prowadzono szerokopłaszczyznowe badania parceli mieszczańskich położonych po północnej stronie ul. 1 Maja w Pucku. Ich efektem jest rozpoznanie ponad 9 arów przestrzeni dawnego zespołu miejskiego, które przyniosło informacje o zagospodarowaniu siedlisk wytyczonych i funkcjonujących tam na przestrzeni ostatnich siedmiu stuleci. Doprowadziły one do odkrycia reliktów zabudowy mieszkalnej i gospodarczej oraz infrastruktury posesji związanej z aktywnością rzemieślniczą, a także funkcjonowaniem zaplecza gospodarczego działki. W rezultacie prac badawczych pozyskano również niezwykle bogaty zbiór źródeł ruchomych, umożliwiający rekonstrukcję wyposażenia gospodarstw domowych od połowy XIV do początku XX wieku. W toku prac natrafiono także na relikty zasiedlenie terenu w okresie przedlokacyjnym.
Sławomir Wadyl (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Cmentarzyska z kurhanami typu Orzeszkowo w świetle wyników badań kurhanu K8 w Nowym Chorowie, pow. Słupski w 2022 roku
Jednym z najbardziej frapujących problemów archeologii wczesnośredniowiecznej na Pomorzu są kurhany typu Orzeszkowo. Termin pochodzi od cmentarzyska w Orzeszkowie w powiecie łobeskim, badanego w latach 1921-24. W klasycznej formie występują tylko na Pomorzu. Kurhany typu Orzeszkowo są to zasadniczo czworoboczne, zwykle kwadratowe nasypy „zamknięte” obstawą kamienną. Wewnątrz kurhanu spotykane są różnorakie konstrukcje kamienne w postaci komór grobowych czy bruków kamiennych. Są one miejscem pochówku zwykle kilku osób. Ich cechą charakterystyczną jest birytualizm – obok przeważającej inhumacji stosowano również kremację. „Wyposażenie” zmarłych jest zazwyczaj bardzo skromne.
Przed II wojną światową przebadano kilkanaście kurhanów tego typu, a ostatnie badania obiektów prowadzono w latach 1966-68. W 2022 r. zainicjowano badania nekropoli w Nowym Chorowie w powiecie słupskim. Wykopaliskami objęto kurhan K8, we wnętrzu którego odkryto osiem pochówków zarówno inhumacyjnych, jak i kremacyjnych. Wyniki badań opisywanego kurhanu wnoszą nowe dane na temat nekropoli z kurhanami typu Orzeszkowo.