Archeologia Limes Maritimus Scythicus (ArchLiMar), dawniej
Danube Delta Underwater Heritage
Miło nam poinformować, że dotychczasowe osiągnięcia projektu The Danube Underwater Heritage w ramach ArchLiMar z sezonów 2017-2019 zostały opublikowane:
Cele i założenia
Linia scytyjskiego odcinka dolnego Dunaju (Limes Scythicus, limes Scythicus maritimus, dzisiejsza Dobrudża) była silnie ufortyfikowana w okresie rzymskim. Wzdłuż granicy wyznaczonej przez wielką rzekę wznosił się łańcuch fortyfikacji: Durostorum, Sucidava, Axiopolis, Capidava, Cavsium, Arrubium, Noviodunum czy Aegyssus, by wymienić tylko kilka z nich. Płynęły tu okręty nautae universi Danuvi i floty classis Flavia Moesica (z bazą w Noviodunum), a także wiele cywilnych i wojskowych statków transportowych.
Statki, które chciały żeglować po Dunaju i dotrzeć do ośrodków w interiorze bezpośrednio na jego brzegach, zazwyczaj musiały wpływać z basenu Morza Czarnego do odnóg Sulina lub Sfântu Gheorghe. Żeglowne rzeki, oprócz sieci dróg, były bardzo ważnymi szlakami komunikacyjnymi i handlowymi. Dostarczały nie tylko towary niezbędne do funkcjonowania obozów legionowych, ale także towary do handlu.
Trasa lądowa z kolei przecinała Dobrudżę ze wschodu na zachód, podążając dolinami rzek przez pagórkowaty krajobraz. Drogi te były mile widzianym dodatkiem do szlaku rzecznego, a zimą – niezbędnym „planem B”, kiedy Dunaj mógł zamarzać.
Projekt ArchLiMar ma na celu zbadanie zarówno szlaków transportowych w okresie rzymskim i późnorzymskim (od 1st do 6th wieku n.e.), jak i ich znaczenia w czasach wcześniejszych i późniejszych w oparciu o wszelkie znaleziska i obserwacje spoza preferowanych ram chronologicznych. W naszym projekcie opieramy się w dużej mierze na nieinwazyjnych metodach prospekcji archeologicznej, tj. sonarach i radarach do badań podwodnych oraz metodach geofizycznych do badań lądowych. Ponadto, w miejscach wybranych na podstawie wyników tych pierwszych, wdrażamy również eksplorację z nurkami pod wodą i wykopaliskami na lądzie.
Pierwsze trzy sezony nieinwazyjnego projektu podwodnego „The Danube Underwater Heritage: Trade and Shipwrecks at the Lower Danube and the Danube Delta” w Rumunii w ramach projektu ArchLiMar zostały zakończone. Ich realizacja była możliwa dzięki umowie o współpracy pomiędzy Uniwersytetem Warszawskim a Institutul de Cercetări Eco-Muzeale „Gavrilă Simion” w Tulcea (Rumunia). Kierownikami projektu są dr Martin Lemke i dr George Nuţu.
Sezon 2023
W sezonie 2023 znaczną ilość czasu poświęcono na prospekcje powierzchniowe na lądzie w celu przygotowania badań odpowiednich miejsc w głębi Dobrudży. Stanowiska, o których mowa, to możliwy rzymski obóz tymczasowy lub marszowy, prawdopodobnie zbudowany z drewna i istniejący przez ograniczony czas w Satu Nou oraz późnoromański fort na wzgórzu lub ufortyfikowane miasto zbudowane na zboczach odizolowanego Dealul Consul (Wzgórze Konsula). Oba stanowiska znajdują się w dolinie rzeki Taiţa, która przecina Dobrudżę na osi północny zachód-południowy wschód. Po inspekcji zdecydowano, że oba miejsca zasługują na zbadanie metodami nieinwazyjnymi w najbliższej przyszłości.
Jeśli chodzi o badania podwodne, zespół ponownie odwiedził wody laguny Razim wokół Argamum, grecko-rzymskiego miasta, które jest centralnym punktem naszych badań. Za pomocą sonaru bocznego zbadano tam obszar po drugiej stronie jeziora, aż do wyspy Bisericuţa, obszar domniemanego portu i możliwego drugiego portu na północnym krańcu tego miejsca. Wyniki zostaną wkrótce opublikowane w czasopiśmie „Peuce”.
Sezon 2019
W sierpniu i wrześniu 2019 r. zbadano wody przybrzeżne Morza Czarnego między ujściami dwóch odnóg Dunaju: Sulina i Sfântu Gheorghe. Obszar działalności został określony na podstawie znalezisk starożytnej ceramiki wyrzuconej na plażę w znacznych ilościach na południe od ujścia Suliny.
Harmonogram prac przewidywał przeprowadzenie równolegle dwóch głównych działań: „powierzchniówek” na plaży i badań sonarowych z łodzi. Ze względu na charakter delty Dunaju (podmokły obszar poprzecinany kanałami), dostęp do obszaru, w którym znaleziono ceramikę, był możliwy tylko z łodzi od strony morza. Dlatego grupa prowadząca poszukiwania powierzchniowe opuszczała łódź w pewnej odległości od plaży, aby sprawdzić również wody przybrzeżne, podczas gdy druga grupa prowadziła sonarowanie w bezpiecznej odległości od brzegu.
Obszar badań obejmował sześciokilometrowy odcinek plaży zaczynający się na północ od kanału Gârla Impuţita do punktu położonego 2,5 km na południe od kanału Sondei. Fragmenty ceramiki znaleziono na plaży i w płytkich wodach przybrzeżnych.
Podczas wywiadów z miejscową ludnością udało się ustalić, że wzrost występowania znalezisk ceramiki na plaży następuje po sztormach i są to dobrze zachowane, diagnostyczne fragmenty. Obszar badany z łodzi charakteryzował się niewielką głębokością (średnio 2 m) i bardzo nieregularnym kształtem dna. Piaszczyste dno pozbawione roślinności i wysoka intensywność fal sprzyjały tworzeniu się podwodnych mielizn. Procesy te zachodzą dość szybko, powodując ciągłe zmiany dna morskiego w strefie przybrzeżnej.
Ponieważ wybrany do badań akwen jest tak płytki, mapowanie dna odbywało się przy wietrze o prędkości poniżej 15 węzłów. Niskie fale nie powodowały zakłóceń podczas odbierania sygnałów z dna morskiego. Nieinwazyjne badania podwodne objęły około 360 hektarów. Na tym obszarze zarejestrowano wiele płycizn do 0,5 metra, a 500-600 metrów od linii brzegowej maksymalna głębokość wynosiła 4 metry.
W strefie przybrzeżnej znaleziono znaczne ilości starożytnej ceramiki i kawałków metalu, w tym fragmenty kotwic. Artefakty znajdowały się na piaszczystych ławicach z dnem gęsto porośniętym trawami na głębokości około 0,5-0,7 m. Ławice sięgały około 20 m od linii wodnej, po czym opadały na głębokość około 1-2 m. W miejscu tym występują silne prądy, które swobodnie wyrzucają artefakty na mielizny. Znalezione artefakty zostały udokumentowane fotograficznie, a ich współrzędne naniesiono na mapę.
Punkty wybrane z obrazu sonarowego zostały sprawdzone podczas nurkowania. Prądy przy tak niskim poziomie wody powodowały unoszenie się osadów morskich, co utrudniało prowadzenie pełnych obserwacji pod wodą. Duża grubość organicznych osadów dennych uniemożliwiła odkrycie wyraźnego wraku lub struktur osadów. Wykonano plan batymetryczny zweryfikowanej części Morza Czarnego.
Weryfikacja lotnicza, którą przeprowadzono przy użyciu drona, przy spokojnej fali pozwala na obserwację ukształtowania dna. Wyraźnie widoczne są podłużne kopce na czele delty.
W tym momencie jesteśmy w stanie powiedzieć więcej o dynamicznych zmianach, jakim podlega cały obszar. Z jednej strony osady nanoszone przez rzeki powodują ciągły wzrost delty, ale z drugiej strony prądy morskie odbierają ląd na niektórych odcinkach delty. Zastosowanie nieinwazyjnych metod było zatem kluczowe, ponieważ umożliwiło zbadanie dużego obszaru dna morskiego i stworzenie map batymetrycznych oraz baz danych GPS/GIS.
Ceramika naczyniowa zebrana podczas poszukiwań powierzchniowych na plaży składała się głównie z fragmentów amfor. Większość znalezisk była dość mocno obtoczona i nieregularnie inkrustowana konkrecjami morskimi. Opracowanie tego materiału wciąż trwa, ale już teraz widać, że dominują amfory typu Shelov C, które były produkowane na południowym wybrzeżu Morza Czarnego w II wieku n.e. i które były wysyłane z zaopatrzeniem dla legionistów do wielu obozów limesowych wzdłuż Dunaju, w tym do Novae w północnej Bułgarii, które od lat jest badane przez polskie misje. W pewnym momencie wraz z nagromadzeniem znalezisk odkryto również kilka niewielkich fragmentów płyt marmurowych (jest to prawdopodobnie grecki marmur cipollino z Euboei).
Wyniki zostały opublikowane w czasopiśmie Novensia.
Sezon 2017
W 2017 r. odbył się pierwszy sezon badawczy projektu ArchLiMar, wówczas pod roboczym tytułem „Dziedzictwo podwodne Dunaju / Danube Underwater Heritage”, podczas którego zweryfikowano różne punkty w obrębie stanowisk archeologicznych zlokalizowanych w delcie Dunaju. Prace prowadzono z łodzi przy użyciu metod nieinwazyjnych: skaner boczny i profiler denny ciągnięto za łodzią, dzięki czemu strumienie akustyczne obejmowały cały badany obszar. Uzyskane w ten sposób obrazy zostały następnie przeanalizowane, a na podstawie uzyskanych danych wybrano miejsca do weryfikacji przez nurków. Z zadaniem tym wyruszyli dr George Nuţu reprezentujący ICEM Tulcea oraz Marta Bajtler i Karolina Trusz z Uniwersytetu Warszawskiego wraz z zespołem specjalistów. Eksploracja objęła Bazinul Mare (ujście Suliny) w delcie Dunaju, ale także jezioro Sinoe przylegające do starożytnej Histrii oraz jezioro Razim, gdzie znajduje się starożytne Argamum.
W pierwszym przypadku mieliśmy do czynienia z pół-sztucznym zbiornikiem, który został wykopany dla dużych statków wpływających do Suliny (jednego z ramion Dunaju), na dnie którego spoczywają liczne nowożytne i wczesnonowożytne łodzie i statki. Bazinul Mare jest dość płytkim zbiornikiem (maksymalna głębokość 9-10 m), a ze względu na bezpośrednie połączenie z rzeką widoczność w nim jest bardzo ograniczona.
Obszar został sprawdzony za pomocą sonaru i profilera dna, a wybrane punkty zostały zweryfikowane przez nurków i udokumentowane tam, gdzie było to możliwe. Łącznie zidentyfikowano 21 anomalii, z których 5 wyglądało na potencjalne wraki. Ze względu na bardzo słabą widoczność w wodzie, 3 punkty zostały zweryfikowane przez nurków. Efektem podwodnej eksploracji ww. punktów jest potwierdzenie obecności trzech jednostek pływających w dniu akwenu:
Wrak Sulina A – najlepiej zachowany z odkrytych wraków. Położony na głębokości 6 metrów, widoczność praktycznie zerowa. Rufa niewidoczna, zagrzebana w osadach. Zachowana długość waha się w okolicach 30m, jest to drewniany kadłub z metalowymi wzmocnieniami. Wrak zawierał zestaw kul armatnich i prawdopodobnie armatę. Znaleziono wiele takich pocisków (o średnicy 30 cm) oraz drewniane koło od armaty. Co ciekawe, drugie koło znajduje się w lokalnym muzeum. Armata(y) nie została(y) zlokalizowana(e). Na wraku odkryto również łańcuch, który został opatentowany w 1810 roku, co daje nam terminus post quem.
Wrak Sulina B – drewniany wrak znajdujący się na głębokości 8 metrów. Widoczność jest zerowa, więc mogliśmy jedynie potwierdzić, że znajduje się tam drewniany statek.
Wrak statku Sulina C – wrak znajdujący się na głębokości 6 – 7 m. Konstrukcja drewniana, wzmocniona metalowymi płytami. Wrak zagrzebany w mule.
Głównym osiągnięciem badań w Bazinul Mare było wpisanie tego obszaru na rumuńską listę zabytków jako ważnego miejsca dziedzictwa kulturowego, w oparciu o wspomniane wraki statków, zabraniając jakiejkolwiek ingerencji człowieka lub prac budowlanych. Ustawodawstwo zostało włączone jako ORDIN nr. 2.102 z dnia 15 lutego 2019 r.: „ORDER no. 2.102 Ministra Kultury z dnia 15 lutego 2019 r. w sprawie uznania za pomnik historii UAT Sulina, F12 intravilan, Hs63/4, nc810 w CF30510 UAT Sulina, Bazinul Mare Portuar, Bazinul Maritim, na liście zabytków historycznych, w kategorii s – stanowisko, I – archeologia, w grupie wartości A „. Rejestr aktów prawnych: https://legislatie.just.ro/Public/DetaliiDocument/220429.
Poszukiwania na jeziorach były jeszcze trudniejsze. Oba są częścią tej samej, bardzo płytkiej laguny Razim o zerowej widoczności. Mimo to, ponieważ część stanowiska archeologicznego Histria znajduje się obecnie pod wodą, wiemy o doniesieniach, że przy niskim poziomie wody pojawiły się mury. Lokalni badacze uważają, że mogły to być mury miejskie z wczesnego okresu rzymskiego. Kamienna konstrukcja, która znajduje się pod warstwą mułu, została namierzona za pomocą mobilnego urządzenia pomiarowego RTK, ale konieczna jest dalsza weryfikacja. Część jeziora w pobliżu starożytnego miasta została również sprawdzona za pomocą sonaru i profilera w poszukiwaniu dalszych anomalii. Wstępne pomiary nie wykazały jednak niczego spektakularnego.
W Argamum, podczas trzęsienia ziemi, część terenu, która znajduje się na wysokim klifie, zawaliła się do jeziora. Obszar od brzegów Argamum w kierunku wyspy Bisericuţa został sprawdzony przy użyciu sonaru i profilera dennego. Zlokalizowane anomalie zostaną sprawdzone podczas kolejnych sezonów badań.
Wyniki zostały opublikowane w Suplemencie „Światowit” Seria U.
Projekt został dofinansowany przez Narodowe Centrum Nauki w ramach projektu: „The Danube Underwater Heritage. Nieinwazyjne badania podwodne wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego na terenie Delty Dunaju”, Miniatura 2, nr 2018/02/X/HS3/01745.
Ponadto projekt Nieinwazyjna podwodna prospekcja rzek Sulina i Sfântu Gheorghe (Delta Dunaju) w Rumunii realizowany był w ramach dofinansowania z Rady Konsultacyjnej ds. Ruchu Naukowego UW (syg.10/II/2017) oraz Mikrograntu przyznanego w ramach grantów wewnętrznych UW. Projekt został przeprowadzony przez członków SKN „Wod.o.Lot” oraz we współpracy z firmą Archcom.