Organizatorzy: Tomasz Waliszewski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Jamel Hajji (Institut National du Patrimoine, Tunis)
Forma sesji: stacjonarna, sala 2.11
Data: 16.03.2023 r. (czwartek)
Miasto Mustis, położone 90 mil rzymskich na południowy-zachód od Kartaginy, jest obiektem intensywnych badań tunezyjsko-polskiego zespołu badawczego od roku 2021. Doskonale zachowane pozostałości miasta, osady wiejskie i pojedyncze punkty osadnicze rozsiane po jego bezpośrednim zapleczu, jak też nienaruszony krajobraz, stwarzają znakomite warunki do pracy nad modelowaniem procesów, które zachodziły w środowisku antropogenicznym, jak i przyrodniczym tego mikroregionu w okresie od II w. p.n.e. do przynajmniej XII w. n.e. 21 autorów reprezentujących 7 instytucji naukowych przedstawi w 12 krótkich wystąpieniach swoje wstępne obserwacje dotyczące interdyscyplinarnych badań prowadzonych na tym stanowisku, oraz podejmie w toku dyskusji przypisanej do sesji próbę wypracowania pierwszych modeli dotyczące fauny i flory mikroregionu, ewolucji miasta oraz jego społeczności, jak też użytkowania jego terenów rolniczych.
Szczegółowy program sesji tutaj.
Abstrakty :
Monika Badura (Wydział Biologii, Uniwersytet Gdański), Wiktoria Zgórzak (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Dawne Mustis (Tunezja) oraz elementy lokalnej gospodarki roślinnej opisane poprzez znaleziska nasion i owoców
Prace archeologiczne prowadzone na stanowisku w Mustis w ramach projektu NCN 2020/37/B/HS3/00348 umożliwiły zaplanowanie systematycznych badań środowiskowych, w tym związanych z archeobotanicznymi analizami nasion i owoców. W ten sposób uzyskano pierwsze dla tego obszaru informacje dotyczące gospodarki dawnego miasta, jak również jego wiejskiego zaplecza. Są to dane dotyczące głównie roli roślin uprawnych w życiu miasta (zboża, owoce), jak również warunków rozwoju roślinności na jego terenie oraz w okolicy. Interesującym elementem badań jest dyskusja związana z zagadnieniem funkcji roślin odkrywanych w późnoantycznych pochówkach zachowanych na terenach miast.
Wyniki uzyskane w oparciu o analizę kopalnych nasion i owoców zostaną przedyskutowane nie tylko na tle opracowań antropologicznych czy archeozoologicznych (kości zwierząt, muszle ślimaków), ale również epigraficznych. Dysponujemy bowiem niezwykle cennym zbiorem danych, które ze względu na swój charakter podlegają szeregowi ograniczeń, co w rezultacie dostarcza niepełny przekaz. Jednak konfrontacja informacji uchwyconych na przedstawieniach w kamieniu z danymi środowiskowymi (szczątki roślin i zwierząt) pozwala na przedstawienie historii Mustis i regionu w nowym świetle. Warto podkreślić, że tak wieloaspektowa perspektywa badawcza jest bardzo rzadko podejmowana ze względu na brak współpracy między specjalistami od badań epigraficznych i środowiskowych. Jak do tej pory nie ma tego typu opracowań w studiach nad omawianą częścią Afryki rzymskiej.
Julia M. Chyla (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Paweł Rongies (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Faouzi Ghozzi (Institut National du Patrimoine, Tunis)
Archeologiczna Prospekcja Regionu Mustis
Region miasta Mustis był wstępnie rozpoznany w latach 20 XX w., przez francuskich i tunezyjskich kartografów. Jednak eksploratorzy skupili się na tylko zarejestrowaniu widocznych na powierzchni starożytnych reliktów, głównie rzymskich i późnoantycznych stanowisk archeologicznych.
W 2021 roku rozpoczęliśmy prospekcje archeologiczną tego regionu, aby zbadać potencjał badawczy, ocenić stan zagrożenia zniszczeniem dla poszczególnych stanowisk archeologicznych, a także rozpoznać relacje pomiędzy samym miastem Mustis a jego wiejskim zapleczem.
Podczas referatu przedstawione zostaną nie tylko wstępne wyniki rekonesansu, ale także omówiona zostanie zastosowana metodologia działań, z użyciem analizy zobrazowań satelitarnych, map archiwalnych, zdjęć lotniczych, mobilnym GIS oraz aplikacjami do skanowania przy użyciu LIDAR. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na stanowisko Sidi Arraba, gdzie zastosowano masowy pobór danych, aby przeanalizować całość materiału archeologicznego widocznego na powierzchni stanowiska.
Jakub Franczuk (Wydział Architektury, Politechnika Warszawska)
Wirtualny spacer jako forma wizualizacji architektury w Mustis
Wirtualne spacery stają się coraz bardziej popularnym sposobem wizualizacji przestrzeni w obecnej praktyce architektonicznej. Tworzenie interaktywnych, immersyjnych doświadczeń pozwala odbiorcom poznać projekt pod każdym kątem i zobaczyć, jak będzie wyglądał i funkcjonował w rzeczywistym świecie.
Wykorzystanie tej techniki do prezentowania wyników wirtualnej rekonstrukcji, pozwala na symulację jak budynek lub miejsce mogło wyglądać i funkcjonować w swojej pierwotnej formie. Dotyczy to takich kwestii jak przeznaczenie obiektu, jego integracja z otaczającym krajobrazem oraz rola w szerszym kontekście historycznym. Pozwala również na głębsze zrozumienie struktury i jej cech, takich jak układ, proporcje i szczegóły, które mogą nie być widoczne w dwuwymiarowych reprezentacjach. Interaktywna wizualizacja jest nie tylko cennym narzędziem badawczym, ale ma także liczne zastosowania w celach edukacyjnych i informacyjnych Dostępność za pośrednictwem komputera, laptopa, tabletu lub smartfona, daje odbiorcom możliwość poznania projektu z dowolnego miejsca, w dowolnym czasie. Poprzez udostępnienie cyfrowych rekonstrukcji szerszej publiczności, wirtualne spacery mogą odgrywać ważną rolę w podnoszeniu świadomości i zrozumienia dziedzictwa kulturowego.
W ramach moich prac w starożytnym mieście Mustis wykonałem trójwymiarowy skan stanowiska archeologicznego oraz poszczególnych detali architektonicznych przy użyciu skanera LIDAR wbudowanego w tablet. Zebrane dane pomiarowe uzupełnione o dane historyczne, posłużą do wymodelowania zintegrowanego środowiska, będącego cyfrowym odpowiednikiem stanowiska archeologicznego. Wykonałem również zdjęcia, które posłużyły do stworzenia panoram sferycznych w wysokiej rozdzielczości. Następnie panoramy w połączeniu z powyższym modelem zostaną wykorzystane do stworzenia wirtualnego spaceru po Mustis, który będzie pozwalał na obejrzenie miejsca w stanie obecnym oraz symulacji jak to miejsce mogło wyglądać i funkcjonować w swojej pierwotnej formie. Zaprezentuję częściowe wyniki pracy, planowane efekty oraz możliwości rozwoju.
Urszula Iwaszczuk (Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych, Polska Akademia Nauk)
Z tyłu sklepu, czyli zwierzęta w Mustis w czasie przemian
W ramach prac nad kośćmi zwierzęcymi z Mustis analizowane były jak dotąd jedynie szczątki zwierzęce z zaplecza sklepu – łącznie około tysiąca kości pochodzących z warstw o chronologii VII-X w. Materiał został podzielony roboczo na 3 fazy. Zaobserwowano nierówno rozłożoną liczebność szczątków w obrębie warstw: około 40% kości znalezionych zostało w stosunkowo cienkiej warstwie 109. W materiale dominowały szczątki pochodzące od ssaków udomowionych. Zaobserwowano bardzo wysoki udział kości owiec i kóz oraz dość wysoki udział kości bydła, a także niższy udział szczątków świni i nieliczne kości zwierząt transportowych (dromadera i konia) oraz psa. Kości świni i zwierząt transportowych wystąpiły wyłącznie w starszych warstwach. Zwierzęta dzikie były reprezentowane przez zająca płowego i (najprawdopodobniej) arui grzywiastą – naturalnych przedstawicieli fauny północnoafrykańskiej, a także szczura. W analizowanych warstwach kości ptaków były nieliczne, w tym udział kości kury, czyli jedynego udomowionego ptaka reprezentowanego w materiale, był nieduży. Dodatkowo, materiał z najmłodszej fazy nie zawierał w ogóle kości tego gatunku. Część dzikich ptaków, których kości oznaczono w materiale, to gatunki łowne (gęsi i góropatwa), oznaczono też kość drapieżnika (puszczyk zwyczajny). Badania materiału zwierzęcego z Mustis stanowią przyczynek do poznania diety mięsnej mieszkańców miasta, a także warunków środowiskowych panujących w najbliższej okolicy. Wykazały zmianę profilu hodowli, a także wskazały na możliwość wymiany handlowej w starszych fazach funkcjonowania Mustis.
Karol Kłodziński (Wydział Historyczny, Uniwersytet Gdański)
Mustis w badaniach epigraficznych
Szczególnie ważnym źródłem wiedzy o rzymskim mieście Mustis są inskrypcje łacińskie. Dostarczają one wiedzy o niemal wszystkich ważnych aspektach życia jego mieszkańców, zwłaszcza w okresie rządów cesarzy z dynastii Antoninów i Sewerów. Od 2019 r. wspólnie z prof. M. Abidem z Uniwersytetu Manouba zgromadziliśmy bardzo cenny materiał epigraficzny, a nasz roboczy inwentarz obejmuje prawie 340 inskrypcji. W swoim referacie chciałbym omówić specyfikę zgromadzonego materiału źródłowego, wyniki dotychczasowych badań oraz plany i wyzwania na przyszłość.
Jerzy Lechnio, Ewa Smolska, Piotr Szwarczewski, Barbara Woronko (Wydział Geografii, Uniwersytet Warszawski), Ouadii El Aroui (CGMED Laboratory, FSHS Tunis, University of Tunis)
Mustis i jego okolice w badaniach geomorfologicznych (Płn. Tunezja)
Efektem zmian użytkowania ziemi i postępującego rozwoju gospodarczego (np. rolnictwa, rzemiosła) jest przekształcenie krajobrazu, co może powodować zmiany cech sedymentologicznych i fizyko-chemicznych osadów np. stokowych i wypełniających dna dolin i obniżeń. Badania terenowe prowadzone w 2022 roku pozwoliły rozpoznać litologię osadów w otoczeniu stanowiska archeologicznego Mustis.
Cechy osadów na badanym obszarze są zróżnicowane, jednak zaznacza się sekwencja charakterystyczna dla wszystkich tam występujacych stref akumulacyjnych: stokowej, podstokowej i dolinnej. Kolejno od spągu można wyróżnić nastepujące główne warstwy: ciemną madę (marglista), żwirową, madę ilastą z większą domieszką materii organicznej i madę ilasto-pylastą z mniejszą domieszką materii organicznej. Lokalnie niektóre z tych warstw są dwudzielne. Zmienność facjalna osadów wyrażona m.in. zróżnicowaniem zawartości materii organicznej, węglanów, uziarnienia oraz podatności magnetycznej pozwala na wyróżnienie kilku wyraźnych i drugorzędnych faz aktywności gospodarczej człowieka na tym obszarze, rozdzielonych fazami stabilizacji (? częściowej sukcesji roślinnej, zmniejszonej dynamiki procesów geomorfologicznych). Zróżnicowanie litologiczno-geochemiczne sekwencji osadowych pozwala uznać je za poziomy litostratygraficzne, dla których w dalszym etapie badań niezbędne jest przypisanie wieku bezwzględnego i powiazanie ich z fazami osadniczymi na tym terenie.
Piotr Makowski (Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński), Chokri Touihri (Institut National du Patrimoine, Tunis)
Zagubione w seriacji. Definiowanie wczesnoislamskich faz osadniczych w Mustis (Tunezja)
Okres między połową VII a początkiem IX wieku n.e. był czasem wyraźnych przemian w strukturze głównych ośrodków urbanistycznych północnej Afryki. Jednym z głównych aspektów tej transformacji były przekształcenia w formie i funkcji przestrzeni sklepowych, przeważnie flankujących główne arterie komunikacyjne miast. Proces ten pozostaje jednak stosunkowo słabo poznany, z racji tego, że do nie dawna warstwy wczesnoislamskie były powszechnie marginalizowane w badaniach archeologicznych.
Dzięki zachowaniu niezaburzonej stratygrafii, ewidencja archeologiczna z wykopalisk prowadzonych w sektorze L2 B3 w Mustis bez wątpienia dostarcza istotnych danych w tym zakresie. Obrazuje ona nieprzerwaną sekwencję chronologiczną od okresu rzymskiego do XII, a być może nawet XIII wieku. Za szczególnie cenne należy uznać wyodrębnienie warstw datowanych na, wyjątkowo słabo rozpoznany w archeologii Tunezji, okres między końcem VII a połową IX wieku. Wydaje się również ewidentne, że obszar sklepu późnoantycznego funkcjonował wówczas jako śmietnisko związane z działalnością agro-pastoralną na stanowisku. Pokazuje to niewątpliwie, że ówcześni mieszkańcy Mustis nie respektowali już wcześniejszych podziałów funkcjonalnych w obrębie miasta kierując się głównie czynnikami pragmatycznymi.
Radosław Mieszkowski (Wydział Geologii, Uniwersytet Warszawski), Krzysztof Misiewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
„… I w ogóle i w szczególe i pod każdem innem względem…” – wyniki badań nieinwazyjnych metodą ERT w Mustis w 2022 roku
W wystąpieniu omówimy nie tylko rezultaty badań przeprowadzonych z zastosowaniem metody ERT (Tomografii Elektrooporowej) w Mustis w 2022 roku, ale także przedstawimy możliwości użycia ERT dla kartowania podłoża geologicznego (np. ustalenia poziomu zalegania skał macierzystych) i określenia miąższości warstw kulturowych. Zaprezentujemy także możliwości badań w mikroskali dla odtworzenia np. miąższości warstw antropogenicznych w obrębie pojedynczych obiektów (w tym odtworzenia planów poszczególnych budynków w kolejnych fazach zabudowy).
Jakub Mosiejczyk (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski), Dawid Wieczorek (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski), Magdalena Antos (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski)
Badania archeologiczne w świątyniach Mustis
Jednym z istotnych zadań badawczych podejmowanych w ramach projektu (Czytając) Afrykański Palimpsest. Dynamika miejskich i wiejskich społeczności numidyjskiego i rzymskiego Mustis stanowi rozpoznanie obiektów sprawowania kultu. Pośród nich znajdują się dwie świątynie funkcjonujące w okresie rzymskim. Przybytki te, w sposób umowny określa się jako dedykowane Apollonowi i Ceres, choć kwestia boskiego patronatu, jak i historia budowlana obiektów nie zostały jeszcze ostatecznie wyjaśnione.
Aby wypełnić tę dotkliwą lukę, w sezonach 2019 i 2022 przeprowadzono wykopaliska archeologiczne w sektorach oznaczonych jako XLIV i XLV. Celem badań było rozpoznanie zaplecza [B7] tzw. świątyni „Apolla” [B6] – gdzie założono wykop badawczy po wschodniej stronie muru świątynnego. Kolejno eksplorowano obszar głównego sanktuarium tzw. świątyni „Ceres” [B5] – tamże założono wykopy w obrębie westybulu i wielkiej kolumnady. Wykopy posłużyły zbadaniu sposobu fundamentowania obu kompleksów (w tym konstrukcji sztucznej platformy), rozpoznanie najwcześniejszych nawarstwień miejskich (sprzed budowy ośrodków kultu) oraz określenie relacji pomiędzy poszczególnymi obiektami architektonicznymi i wydzielonymi w ich bezpośrednim sąsiedztwie jednostkami stratygraficznymi.
W wyniku podjętych działań określono stratygrafię obiektów sięgającą pierwszych wieków n.e. – sprzed czasu powstania świątyń, których datę powstania umiejscawia się na przestrzeni III wieku. Wydzielone nawarstwienia składają się na ustalenie procesów związanych z przygotowaniem terenu pod budowę, jak i późniejsze użytkowanie świętych przybytków. Elementem wspólnym analizowanych układów stratygraficznych jest obecność śladów spalenizny sugestywnie oddzielających nastanie nowego ładu urbanistycznego. Określenie konstrukcji fundamentowania świątyni „Apolla” a także zarejestrowanie sekwencji elementów konstrukcyjnych westybulu i kolumnady świątyni „Ceres” wnoszą nową wiedzę w zakresie funkcjonowania i budownictwa prowincjonalno-rzymskiej architektury monumentalnej. Ukazane w stratygrafii horyzonty chronologiczne ukazują dynamikę procesów zachodzących w Mustis od momentu organizacji miasta w okresie formowania rzymskiej administracji.
Magdalena Moskal-del Hoyo (Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk)
Zespoły węgli drzewnych ze stanowiska w Mustis (Tunezja) źródłem danych na temat środowiska i wykorzystania surowca drewnianego
Badania antrakologiczne (gr. anthrakas – węgiel) pozwalają na otrzymanie informacji na temat użytkowania przez człowieka surowca drewnianego oraz umożliwiają rekonstrukcję środowiska i scharakteryzowanie dawnej roślinności leśnej. Możliwości interpretacyjne zależą jednak w dużym stopniu od kontekstu znalezisk węgli drzewnych oraz od uzyskania reprezentatywnych prób, czyli materiałów bogatych pod względem liczebności i dokumentujących różnorodność taksonomiczną. Głównym celem referatu jest przedstawienie wyników badań antrakologicznych pochodzących ze stanowiska archeologicznego w Mustis w Tunezji. W badanych próbach dominowały szczątki sosny, najprawdopodobniej sosny alepskiej Pinus sp. cf. P. halepensis. Duży udział uzyskały fragmenty pistacji Pistacia sp. Ponadto udokumentowano 9 taksonów, wśród których przeważały szczątki drzew owocowych, takich jak oliwka europejska Olea europaea oraz przedstawiciele rodziny różowatych: Amygdalus sp., Prunus sp. i Maloideae. Pojawiły się także pozostałości dębu Quercus sp., jesionu Fraxinus sp. oraz taksonu oznaczonego jako Phillyrea sp./Rhamnus sp. W zespołach węgli drzewnych sporadycznie wystąpił także czystek cf. Cistus sp. oraz tamaryszek cf. Tamarix sp. Uzyskane rezultaty wskazują, że na ich podstawie możliwe jest otrzymanie zarówno danych paleoetnograficznych, jak i paleośrodowiskowych.
Adrian Ochtyra (Wydział Geografii, Uniwersytet Warszawski)
Zastosowanie zobrazowań satelitarnych WorldView-2 w prospekcji archeologicznej w Mustis
Zobrazowania satelitarne umożliwiają pozyskiwanie informacji o rozległych obszarach
w sposób obiektywny i powtarzalny. W zależności od ich specyfikacji technicznej mogą być wykorzystywane w różnych celach. Zobrazowania o wysokiej rozdzielczości przestrzennej jak np. te pozyskiwane za pomocą satelity WorldView-2 znajdują zastosowanie m.in. w badaniach archeologicznych umożliwiając przeprowadzenie kameralnej prospekcji w celu wytypowania stanowisk, które będą weryfikowane w trakcie prac terenowych. Satelita WorldView-2 rejestruje promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu światła widzialnego oraz bliskiej podczerwieni w 8 kanałach spektralnych, dzięki czemu możliwe jest obliczenie na tej podstawie teledetekcyjnych wskaźników roślinności. Ich głównym obszarem zastosowania jest badanie stanu roślin, ale znajdują również zastosowanie w badaniach archeologicznych. Na podstawie ich analizy w obszarach pokrytych roślinnością możliwe jest wytypowanie miejsc charakteryzujących się lokalnymi anomaliami wartości wskaźników, co może mieć związek z występowaniem np. śladów zabudowy pod powierzchnią gruntu.
W ramach prezentowanego badania wykorzystano obliczone na podstawie danych WorldView-2 teledetekcyjne wskaźniki roślinności: Normalized Vegetation Difference Index oraz Simple Ratio. Obrazy wskaźników zostały poddane filtracji w celu podkreślenia występujących różnic między sąsiadującymi pikselami. Następnie oryginalne zobrazowania WorldView-2, obrazy teledetekcyjnych wskaźników roślinności oraz przefiltrowane obrazy poddane zostały interpretacji wizualnej w celu wskazania potencjalnych miejsc do przeprowadzenia weryfikacji terenowej. W trakcie wystąpienia zaprezentowane zostaną przykłady wytypowanych miejsc wraz z wynikami częściowej weryfikacji terenowej.
Tomasz Waliszewski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Jamel Hajji (Institut National du Patrimoine, Tunis)
Mustis w Afryce Prokonsularnej. Wprowadzenie do problematyki stanowiska i jego mikroregionu
Miasto Mustis, położone 90 mil rzymskich na południowy-zachód od Kartaginy, jest obiektem intensywnych badań tunezyjsko-polskiego zespołu badawczego od roku 2021. Doskonale zachowane pozostałości miasta, osady wiejskie i pojedyncze punkty osadnicze rozsiane po jego bezpośrednim zapleczu, jak też nienaruszony krajobraz, stwarzają znakomite warunki do pracy nad modelowaniem procesów, które zachodziły w środowisku antropogenicznym, jak i przyrodniczym tego mikroregionu w okresie od II w. p.n.e. do przynajmniej IX w. n.e. 22 autorów reprezentujących 12 instytucji naukowych przedstawi w 12 krótkich wystąpieniach swoje wstępne obserwacje dotyczące interdyscyplinarnych badań prowadzonych na tym stanowisku, oraz podejmie w toku dyskusji przypisanej do sesji próbę wypracowania pierwszych modeli dotyczące fauny i flory mikroregionu, ewolucji miasta oraz jego społeczności, jak też użytkowania jego terenów rolniczych.