Organizatorzy/ Organisers:
Aleksander Bursche1, Kyrylo Myzgin1
1Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
Aleksander Bursche1, Kyrylo Myzgin1
1Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
Wprowadzenie
W ostatnich dwu dekadach profesjonalna numizmatyka przeżywa okres głębokiej transformacji. Zjawisko to ma wiele przyczyn, w tym szybki rozwój metodologii w badaniach numizmatycznych, znaczący postęp technologiczny i związany z nim gwałtowny wzrost bazy źródłowej. Ostatni z tych czynników jest efektem ery wykrywaczy metali w archeologii. Użycie detektorów metali zarówno w trakcie badań archeologicznych, jak i w czasie poszukiwań prowadzonych przez amatorów, doprowadziło do lawinowego wzrostu bazy źródłowej i radykalnie zmieniło nie tylko dotychczasowe spojrzenie na większość problemów związanych z obiegiem monet w społeczeństwach różnych epok, ale również postawiło szereg zupełnie nowych pytań badawczych. Transformacja numizmatyki dotknęła wszystkich sfer związanych z tą dyscypliną, a przede wszystkim muzealnictwa. Muzea dziś stają przed problemem przechowywania szybko rosnących zbiorów numizmatycznych oraz ich prezentowania w ekspozycjach muzealnych. Wreszcie, można dostrzec znaczącą transformację współczesnego rynku numizmatów: z jednej strony wzrost popytu na monety, zwłaszcza antyczne i ich liczby na rynku, z drugiej zaś nasilenie handlu monetami fałszywymi lub pochodzącymi z przemytu.
Bartosz Awianowicz
Instytut Literaturoznawstwa, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska
Szanse i zagrożenia współczesnego kolekcjonerstwa monet antycznych
Świadome kolekcjonerstwo monet antycznych sięga XIV w., w połowie XVI stulecia Hubertus Goltzius odnotował i odwiedził prawie 1000 kolekcji w Italii, Niderlandach, Francji i krajach niemieckich. Kolekcjonerzy w wieku XVIII coraz częściej pozyskiwali swoje monety już nie tylko podczas odległych peregrynacji, ale też na aukcjach znanych ówczesnych kolekcji. Wiek XIX przyniósł katalogi aukcyjne ze zdjęciami, a na przełomie XX i XXI w. głównym źródłem pozyskiwania monet antycznych stał się internet. Nabywanie monet starożytnej Grecji, Rzymu oraz świata celtyckiego stało się w ostatnich dekadach bardzo proste, ale powszechna dostępność wiąże się też z zagrożeniem coraz większą liczbą często znakomitej jakości fałszerstw i innych oszustw, zwłaszcza że wśród sprzedawców monet przestali dominować profesjonalni antykwariusze. Współczesny kolekcjoner, choć za pośrednictwem smartfona może nabywać antyczne artefakty z niespotykaną wcześniej łatwością, musi liczyć się nie tylko z potencjalną nieuczciwością lub niekompetencją wielu sprzedawców, ale też z różnymi uwarunkowaniami prawnymi. Celem referatu jest przedstawienie zagrożeń czekających na współczesnego kolekcjonera monet antycznych, ale też szans na samokształcenie i doskonalenie kompetencji, które zapewniają różne bazy i projekty online.
Bartłomiej Bartecki
Muzeum im. ks. Stanisława Staszica w Hrubieszowie, Polska
Klaser rozmaitości – studium numizmatycznych dylematów na przykładzie Muzeum w Hrubieszowie
Zdawać by się mogło, że w przypadku małych muzeów regionalnych, gromadzących eksponaty z wielu dziedzin pochodzących z obszaru wyznaczonego sztucznie granicami administracyjnymi, zbiory numizmatyczne stanowią przeważnie marginalną część takich kolekcji. Co więcej muzea samorządowe niezwykle rzadko mogą pochwalić się w swojej kadrze pracownikiem merytorycznym z elitarnego grona zawodowych numizmatyków. A wyzwań w takich placówkach jest więcej, niż powszechnie się przyjmuje. Kwestie merytoryczne, konserwatorskie, prawne i etyczne, ale również społeczno-ekonomiczne, w takim samym, a może nawet w większym stopniu spędzają sen z powiek muzealnikom – archeologom, historykom i numizmatykom w małych muzeach. Z kolei lawinowy przyrost źródeł numizmatycznych, najczęściej przypadkowych znalezisk pozbawionych kontekstu, darów, kolekcji czy przekazów po zakończonych postępowaniach sądowych, stawia elementarne pytanie o właściwą strategię tworzenia i upowszechniania zbiorów muzealnych.
Renata Ciołek
Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
Błędy mennicze w starożytnym Rzymie: podwójne uderzenia stempli w świetle znalezisk monet z Novae (Bułgaria) sektor XII
W wystąpieniu tym analizowane jest zjawisko podwójnych uderzeń stempli (double strike) jako błędu produkcyjnego w mennictwie starożytnego Rzymu, na przykładzie monet znalezionych w Novae (Bułgaria). Monety te, wybite w okresie panowania Gordiana III, Elagaballa i Galliena, dostarczają unikalnych informacji o technikach menniczych, problemach organizacyjnych i realiach gospodarczych III wieku. Zostanie zwrócona uwaga na znaczenie podwójnych uderzeń jako świadectwa presji produkcyjnej w czasach kryzysów politycznych i ekonomicznych Cesarstwa Rzymskiego. Porównanie błędów z Novae z analogicznymi zjawiskami w innych regionach, takich jak Efez, Antiochia czy Rzym, ukazuje uniwersalność tego problemu oraz lokalne uwarunkowania techniczne. Badania te rzucają nowe światło na jakość nadzoru w starożytnych mennicach oraz adaptację procesów produkcyjnych do zmieniających się warunków.
Adam Degler
Muzeum Książąt Lubomirskich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, Polska
Z Biblioteki do Muzeum. Zbiory numizmatyczne w Ossolineum we Wrocławiu
Ossolineum powstało jako fundacja łącząca zbiory biblioteczne i muzealne. O ile Biblioteka funkcjonowała zawsze, o tyle Muzeum Książąt Lubomirskich faktycznie zaledwie przez połowę̨ czasu istnienia Zakładu. Miało to wpływ na gromadzenie zbiorów numizmatycznych, ich ewidencjonowanie oraz plany wystawiennicze. Obecnie zbliżamy się̨ do trzeciej fazy działalności wystawienniczej Muzeum Książąt Lubomirskich. Oznacza ona nowe wyzwania dla numizmatyki ossolińskiej.
Maryna Filatova
Szkoła Doktorska Nauk Humanistycznych, Uniwersytet Warszawski, Polska
Znaleziska monet rzymskich we wschodniej Ukrainie: jak w ostatnich dwóch dekadach zmieniła się nasza wiedza na ich temat
Obszar pomiędzy Dnieprem a Dońcem, zasiedlony w późnym okresie rzymskim przez ludność kultury czerniachowskiej, stanowił część obszaru aktywnej cyrkulacji monet antycznych we wschodnim Barbaricum. Jeszcze dwie dekady temu uważano, że w tym regionie występowały jedynie denary oraz niezbyt liczne późnorzymskie monety złote i brązowe. Jednak era detektorów metali diametralnie zmieniła to wyobrażenie. W moim referacie skupię się na charakterystyce podstawowych kategorii rzymskich monet odkrytych w regionie w ostatnich latach: aureusach i barbarzyńskich naśladownictwach monet złotych, kopiach i naśladownictwach denarów, monetach prowincjonalno-rzymskich oraz antoninianach. Analiza tych znalezisk zostanie przedstawiona w kontekście specyfiki regionalnego obiegu monet antycznych.
Szymon Jellonek
Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
Napływ follisów do Bizantyńskiego Egiptu
Mennictwo Egiptu wyróżniało się na tle mennictwa bizantyńskiego (40-nummi, 20-nummi itd.) innymi niż powszechnie używanymi nominałami (33-nummi, 12-nummi, 6-nummi, 3-nummi). W związku z tym wydaje się, że w bizantyńskim Egipcie istniał oddzielny system fiskalny. Natomiast na terenie Egiptu odkryto już przeszło 200 follisów (40-nummi) oraz mniejszych frakcji. W prezentacji przedstawione zostaną hipotezy badawcze związane z tym fenomenem.
Damian Marciniak
Gabinet Numizmatyczny Damian Marciniak, Warszawa, Polska
Numizmatyczna wieża Babel – czy aby na pewno?
Kolekcjonerstwo numizmatów wywodzące się z dawnych, arystokratycznych gabinetów osobliwości i przeżywające swój największy rozkwit w okresie zaborów, sprawiło, że cześć kolekcjonerów stała się wówczas również badaczami i naukowcami, a zbiory niektórych z nich położyły podwaliny pod obecne, muzealne kolekcje. Ta niegdyś jedna, wspólna rodzina, w ostatnim stuleciu wyraźnie rozdzieliła się na trzy główne gałęzie: naukową, muzealną i kolekcjonerską. I tak jak w rodzinach bywa, tak i tutaj z czasem każda z tych gałęzi zaczęła mówić swym odrębnym językiem. Zaczęła narastać wzajemna rywalizacja i konkurowanie o strefy wpływów oraz stan posiadania, a zapomniane zostało to, że tak naprawdę wywodzimy się od tego samego przodka i przyświeca nam ta sama idea, która powinna jednoczyć, a nie dzielić. W wystąpieniu tym przedstawiam moje spojrzenie na obecną problematykę współpracy i wzajemnych relacji w dziedzinie numizmatyki miedzy środowiskiem naukowym, muzealnym i kolekcjonerskim. Jest to spojrzenie przedstawione z punktu widzenia osoby działającej zawodowo od lat na rynku tego ostatniego, ale i regularnie współpracującej ze środowiskiem naukowym i muzealnym.
Kyrylo Myzgin
Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
Kontrabanda rzymskich monet z Ukrainy: gigantyczne zyski, podwójne standardy i katastrofa, która mogła się nie wydarzyć
Rejestracja najnowszych znalezisk monet rzymskich na terytorium Ukrainy, zwłaszcza tych odkrytych przez amatorów, wywołała prawdziwą rewolucję w rozumieniu chronologii, intensywności oraz przyczyn napływu antycznego pieniądza do Barbaricum. Wzrost liczby takich odkryć stał się również przyczyną znaczącej transformacji rynku antykwarycznego w Ukrainie. Różnorodność i dostępność cenowa monet doprowadziły do powstania setek prywatnych kolekcji monet antycznych. Niestety, część monet z tych kolekcji staje się przedmiotem kontrabandy, szczególnie w ciągu ostatnich siedmiu lat. W moim referacie skupię się na różnych aspektach związanych ze sprzedażą ukraińskich znalezisk rzymskich monet na aukcjach europejskich i amerykańskich.
Andrzej Romanowski
Gabinet Monet i Medali, Muzeum Narodowe w Warszawie, Polska
Za zamkniętymi drzwiami, czyli zbiory numizmatyczne w muzeum sztuki. Gabinet Monet i Medali Muzeum Narodowego w Warszawie
Kolekcje numizmatyczne ulokowane w dużych muzeach sztuki, w muzeach narodowych, stanowią niezależnie od ich liczebności, tylko element zróżnicowanych zbiorów. W związku z tym, zależnie od tradycji i postrzegania ich w tych instytucjach, są rozmaicie pozycjonowane. Powoduje to daleko posunięte konsekwencje dla sposobów ich funkcjonowania, zarówno formalnego jak i praktycznego. Możliwości działania, skonfrontowane są tu z przepisami i wymaganiami współczesności, mając zasadniczy wpływ na rzeczywisty obraz funkcjonowania zbiorów numizmatycznych w Polsce.
Vital Sidarovich
Szkoła Doktorska Nauk Humanistycznych, Uniwersytet Warszawski, Polska
Specyfika przechowywania numizmatów z metali szlachetnych w białoruskich muzeach
W muzeach Związku Radzieckiego istniała kategoria eksponatów, do których dostęp był bardzo ograniczony – przedmioty wykonane z metali szlachetnych. Tradycja ta nadal istnieje w wielu muzeach na obszarze postsowieckim, w tym w Białorusi. Wszystkie monety z metali szlachetnych, a także skarby trafiają do kolekcji, które są przechowywane w specjalnych zabezpieczonych pomieszczeniach. Informacje o eksponatach wykonanych z metali szlachetnych często nie są dostępne publicznie, pomimo obecności internetowego katalogu zbiorów muzealnych Republiki Białorusi. Z reguły nie ma też żadnych informacji dostępnych na stronach internetowych muzeów. Nierzadko kolekcje metali szlachetnych zawierają unikalne przedmioty, które przez długi czas pozostają nieznane badaczom. Na przykład Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Grodnie przez ponad 60 lat przechowywało w swojej kolekcji metali szlachetnych unikalny artefakt, który został znaleziony w 1959 r. w pobliżu Grodna i zapisany w inwentarzu jako „falsyfikat egipskiego łańcucha”. W rzeczywistości jest to naszyjnik z okresu Wędrówek Ludów składający się ze srebrnego łańcucha, brązowego haczyka w kształcie dysku i srebrnych wisiorków złożonych z drucianych pierścieni i odlewanych kopii silikw z połowy IV w.
Mariusz Wiśniewski
Wydział ds. Restytucji Dóbr Kultury, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Polska
Holey Dollar 1813 – historia i mechanizmy nabycia, utraty i odzyskania monety z kolekcji Muzeum Okręgowego w Toruniu
Moneta Holey Dollar z 1813 r., wybita na numizmacie 8 reali Karola III z 1777 r. z meksykańskich mennic została skradziona ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu pomiędzy 2011 a 2018 r. i jako taka zarejestrowana w krajowym wykazie zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. Jest to jednak jedynie fragment jej historii. Moneta, mająca unikalną wartość historyczną i kulturową jako pierwszy oficjalny środek płatniczy w Australii, została zakupiona w 1914 r. w Amsterdamie przez polskiego kolekcjonera Walerego Amrogowicza, który przekazał ją następnie Towarzystwu Naukowemu w Toruniu. Po latach spoczywania w polskich zbiorach numizmatycznych, w których przetrwała dwie wojny światowe, czasy komunizmu i transformację lat 90., moneta została skradziona, a następnie kilkukrotnie sprzedana – w Polsce, dwukrotnie w Niemczech, by ostatecznie pojawić się na australijskim rynku kolekcjonerskim. Dzięki współpracy między Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Muzeum Okręgowym w Toruniu, Policją oraz australijskim Ministerstwem Sztuki moneta została odnaleziona i zabezpieczona w Perth. Jej uroczyste przekazanie stronie polskiej odbyło się 14 lutego 2025 r. w Ambasadzie RP w Canberze, w obecności przedstawicieli polskich i australijskich władz.
Prezentacja przedstawi historię obiektu, który co najmniej dwukrotnie okrążył ziemię, kulisy międzynarodowej współpracy, techniki i metody wykorzystane przy lokalizacji i identyfikacji monet oraz znaczenie tej restytucji dla polskiego i światowego dziedzictwa kulturowego.
Anna Zapolska
Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
Wspólnota stempla i pochodzenia? Solidy Jana z kolekcji nowojorskiej i waszyngtońskiej oraz ze skarbu z Trąbek (pow. braniewski)
W kolekcji „Dumbarton Oaks” (DOC) i „American Numismatic Society” (ANS) przechowywane są solidy cesarza Jana, które zostały wybite w Rawennie, tym samym stemplem awersu, co solid z Trąbek (pow. braniewski), obecnie przechowywany w Gabinecie Numizmatycznym Museen zu Berlin. Monety z DOC i ANS zostały zakupione do kolekcji za pośrednictwem dwóch pośredników – Henry’ego Chapmana (ANS) i Jacoba „Jacque’a” Schulmanna (DOC). Pierwszy z nich był prominentnym kolekcjonerem i dealerem monet z Nowego Jorku, drugi zaś pochodził z wpływowej żydowskiej rodziny antykwariuszy-jubilerów z Hilversum, z północnej Holandii. Jacque Schulman przejął po swoim ojcu przedsiębiorstwo i podobnie jak Chapman został kolekcjonerem i dealerem monet. Jacque prowadził ponadto indeks monet, który przyjął kształt kart katalogowych, jakie znamy ze współczesnych bibliotek. Na tych kartach zawarł informacje na temat przynajmniej 400 tys. monet, jakie miał w rękach. Karty katalogowe są obecnie przechowywane w „American Numismatic Society”. Zarówno Henry Chapman jak i Jacque Schulman znali się i wymieniali listy. Czy ta znajomość może posłużyć jako klucz do odtworzenia historii zakupów monet cesarza Jana? Czy życiorysy obu kolekcjonerów i wymienione przez nich listy mogą nam pomóc we wskazaniu proweniencji zakupionych przez nich solidów i tym samym pomóc w ustaleniu powiązań dla solida z polskiego znaleziska z Pomorza?
Michał Zawadzki
Gabinet Numizmatyczny, Zamek Królewski w Warszawie, Polska
Gabinet Numizmatyczny Zamku Królewskiego w Warszawie – przeszłość, teraźniejszość, przyszłość
Gabinet Numizmatyczny Zamku Królewskiego w Warszawie kontynuuje tradycję dawnego Cabinet des Médailles ostatniego króla Polski Stanisława Augusta, który zgodnie z duchem epoki kolekcjonował przede wszystkim monety antyczne. W odbudowanym po zniszczeniach wojennych Zamku zbiory postanowiono jednak ukierunkować na tematykę polską i z Polską związaną. Dziś numizmatyczne zbiory Gabinetu liczą już ponad 20000 obiektów, których ekspozycja i popularyzacja to główne wyzwania stojące przed Zamkowym muzeum.