Organizatorzy: Marcin Wagner (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Magdalena Bis, Wojciech Bis, Kalina Skóra (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Polska), Szymon Lenarczyk (Wykop na poziomie – firma archeologiczna, Polska)
Forma sesji: hybrydowa
Data: 14.03.2022 r.
Sesja ta będzie poświęcona prezentacji wyników badań archeologicznych na cmentarzach żydowskich przede wszystkim w Polsce, w odniesieniu m.in. do badanych tego typu stanowisk w Europie Centralnej. Jest to także wydarzenie naukowe, które pozwoli przedstawić stan wiedzy archeologicznej, wynikającej z prowadzonych prac wykopaliskowych na takich nekropolach.
W wyniku dyskusji podsumowującej zaprezentowane wyniki badań możliwe będzie wstępne wypracowanie zasad jeszcze bardziej owocnej współpracy pomiędzy archeologami a społecznością żydowską, opiekującą się nekropolami, żeby podczas badań móc pozyskać maksimum informacji przy jednoczesnym uszanowaniu prawa i kultury żydowskiej. Ważnym w dyskusji będzie przedstawienie przez prelegentów specyfiki pracy archeologa i odpowiednim dostosowaniu zastosowanych metod badawczych w pracach wykopaliskowych na cmentarzach żydowskich.
Szczegółowy program sesji tutaj.
Abstrakty:
Philippe Blanchard (Institut National de Recherches Archéologiques Préventives et UMR 5199 PACEA, Paris, France)
Archaeology as a Source for the Study of Medieval Jewish Cemeteries in Europe
Until the beginning of the 2000s, the study of medieval Jewish communities in Europe was mainly done through textual and iconographic sources, and sometimes through grave goods preserved in museums. The emergence of preventive archaeology at the end of the 1990’s allowed the discovery of remains, notably burial sites. The study of these cemeteries from an archaeological perspective, which has been relatively unexploited up to now, nevertheless sheds new light on these communities and their practices in relation to death. The study on a very large scale (that of Europe) allows comparisons on three distinct levels (sites, tombs and individuals) and allows us to compare the funerary ritual of different cultures (Ashkenazi/Sephardic). This paper will present the corpus of available sites, the constraints of such a subject and the first elements of synthesis resulting from this research work.
Tomasz Cymbalak (National Heritage Institute of Czech Republic, Prague, Czech Repulic)
Gan jehudi na Nowym Mieście w Pradze. Największa nekropolia żydowska w średniowiecznych Czechach w świetle badań archeologicznych
Teren dawnego Ogrodu żydowskiego (Hortus Judaeorum, Der Judengarten) to największy cmentarz żydowski w Czechach, który znajdował się pierwotnie przed murami praskiego Starego Miasta. W połowie XIV wieku znalazł się niemal w centrum Nowego Miasta, które założył król czeski i późniejszy cesarz rzymski Karol IV. Niecałe półtora wieku później, na mocy edyktu Władysława Jagiellońskiego, obszar cmentarza został podzielony na działki mieszczańskie.
Dotychczas na terenie cmentarza i w jego bezpośrednim sąsiedztwie przeprowadzono ponad 20 badań archeologicznych. W referacie zostaną przedstawione informacje o pracach, które dostarczyły dowodów na istnienie tytułowego cmentarza – Ogrodu żydowskiego. Główne informacje o nekropolii uzyskano podczas badań w latach 1997-1999. Odkryto wtedy ponad 400 grobów. Określono jej pierwotną powierzchnię cmentarza. Poszczególne groby były ograniczone płaskimi kamieniami większych rozmiarów. Zmarli byli ułożeni na wznak w drewnianych trumnach, z głową na zachód. Specyficzne było ułożenie płytek łupkowych na oczach lub ustach zmarłych oraz głazy kwarcowe leżące u ich stóp. W niektórych przypadkach rozpoznano elementy wyposażenia grobów.
Dzięki tym odkryciom teren uznano za zabytek kultury „były cmentarz żydowski – Ogród żydowski, ślady archeologiczne”. W czasie późniejszych badań terenowych, przeprowadzonych w północnej części nekropolii, stwierdzono, że była ona oddzielona od miejskiej zabudowy suchą fosą. Ponadto doprecyzowano informacje o początkach cmentarza – na początku XIII wieku. Świadectwem miejsca spoczynku przedstawicieli społeczności żydowskiej jest też kolekcja 24 fragmentów nagrobków. Macew użyto jako materiału budowlanego, a zadokumentowano je na północ od cmentarza.
Obszar byłego cmentarza żydowskiego to temat delikatny naukowo i społecznie. Z tego względu wymaga ścisłej współpracy z ekspertami z Muzeum Żydowskiego w Pradze oraz z przedstawicielami społeczności żydowskiej. Monitoring obszaru cmentarza i badania terenowe pozwalają stale aktualizować dotychczasowe spostrzeżenia o skali i cechach obrządku pogrzebowego oraz o początkach tej największej nekropolii żydowskiej w Czechach.
Szymon Lenarczyk (Wykop na poziomie – firma archeologiczna, Polska), Michał Laszczkowski (Fundacja Dziedzictwa Kulturowego, Polska)
200 lat historii Warszawy w trzydziestu centymetrach ziemi. Cmentarz na Okopowej, dzieje nekropoli poparte badaniami wykopaliskowymi
Badania archeologiczne na obszarze cmentarza żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie, zostały zainaugurowane latem 2020 roku. Prace badawcze, objęły swym zasięgiem obszar najstarszej części nekropoli – kwaterę I i kwaterę IX. Celem prac była próba przywrócenie tej części cmentarza do stanu z końca XIX – początku XX wieku oraz odrestaurowanie wraz z konserwatorami znajdujących się tam zabytkowych macew.
Działając w zgodzie z zasadami prawa żydowskiego dotyczącego cmentarzy, prace archeologiczne zostały ograniczone do przebadania miejsc pomiędzy widocznymi macewami oraz grobami tumbowymi, ohelami. Podjęte prace pozwoliły odkryć nie tylko zarysy pól grobowych przy macewach, wykonane z cegieł wypalanych, często znaczonych sygnaturami warszawskich i podwarszawskich cegielni, ale także nieznane dotąd bruki w alejkach pomiędzy grobami oraz fragmenty nagrobków, jak i całe macewy, często datowane na wiek XIX.
W trakcie badań natrafiono na niezwykle interesujące przedmioty, będące świadectwem dziejów nekropoli, a także śladami pozostawionymi przez odwiedzających ją ludzi, czy walk toczących się podczas wojny (pistolet, zapalnik, łuski nabojów etc.)
Projekt ten pozwala odsłonić nie tylko dzieje samego cmentarza, ale i społeczności Żydowskiej, która stanowiła niegdyś dużą grupę wśród mieszkańców Warszawy.
Szymon Lenarczyk (Wykop na poziomie – firma archeologiczna, Polska), Magdalena Sugalska (Badaczka niezależna, Polska), Marcin Wagner (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Nekropola czy park miejski? Cmentarz na Bródnie, dzieje dawne i najnowsze
Jesienią 2021 roku rozpoczęto prace wykopaliskowe na cmentarzu żydowskim na Bródnie w Warszawie, które będą kontynuowane w kolejnych sezonach.
Cmentarz zajmuje obszar około 13,5 ha, będąc tym samym drugą co do wielkości nekropolą żydowską w Warszawie. Według szacunków, od czasów ufundowania cmentarza przez Szmula Zbytkowera w drugiej połowie XVIII wieku, aż do początku II Wojny Światowej, pochowanych zostało tam około 250 000 Żydów. Tuż po II wojnie światowej cmentarz został zniszczony, a macewy usunięto z ich pierwotnego miejsca.
W 2021 roku prace rozpoczęto w najstarszej części w kwaterze II, gdzie według informacji znajduje się grób Abrama Jaakowa Sterna, wybitnego matematyka. Przed przystąpieniem do pracy i wyborem miejsca badań zostały przeanalizowane historyczne plany i mapy tej części Warszawy. Podczas prac wykopaliskowych odsłonięto m.in. historyczną drogę ograniczającą z dwóch stron tę kwaterę, genizę, wykonaną przy użyciu przedwojennej rury kanalizacyjnej oraz zarysy prostokątnych pól grobowych.
Aleksander Limisiewicz („Akme” – Zdzisław Wiśniewski, sp. z o.o., Polska), Jerzy Kichler (Gmina Wyznaniowa Żydowska we Wrocławiu, Polska)
Wrocław-Stare Miasto, ul. Gwarna. Badania wykopaliskowe na zapleczu dawnego cmentarza żydowskiego z XVIII–XIX wieku
Badania wykopaliskowe na terenie dawnego cmentarza żydowskiego we Wrocławiu, przy ul. Gwarnej, były prowadzone wielokrotnie. Przyczyną były ekshumacje części pochówków w 1912 i 1937 roku. Po raz pierwszy w związku z budową ul. Dworcowej, łączącej Dworzec Główny z miastem i drugi raz w ramach ustaw norymberskich, zmierzających do likwidacji miejsc pamięci.
Dążąc współcześnie do zabudowy terenów objętych wcześniejszą ekshumacją, prowadzono prace poszukiwawcze, identyfikujące te miejsca.
W 2017 roku podczas prac budowlanych natrafiono na pochówki pochodzące z terenu cmentarza. Był to obszar przyłączony w 1912 roku do zamkniętego już cmentarza, w ramach regulacji gruntów, w zamian za teren pod przebieg ul. Dworcowej.
Prace prowadzone w roku 2017 ujawniły siedem pochówków indywidualnych, groby nr 2–8, obejmujące najpewniej ekshumowane pochówki osób eksponowanych. Zbiorowy – masowy grób, obejmujący 116 pochówków w drewnianych sarkofagach oraz 5 grobów zbiorowych, w których pochowanych zmarłych z grobów wykopanych w trakcie budowy betonowej platformy w 1943 roku.
Przypuszczamy, że groby indywidualne i grób masowy zostały przeniesione i zakopane w 1937 roku. Świadczy o tym obecność licznych „przypinek” noszonych w klapach marynarek i bluz, ze znakami swastyki.
Grób „masowy” składał się ze 115 pochówków, w których szczątki zmarłych umieszczano w drewnianych, niewielkich sarkofagach. Wykonano je najpewniej ze sklejki, gdzie części składowe łączono ze sobą na pióro i wpust, gdyż nie stwierdzono obecności gwoździ.
W obrębie sarkofagów znajdowano, jako wyposażenie fragmenty ceramiki pochodzącej z XVIII i XIX w. Część z nich miała owalny kształt i służyły pierwotnie do ułożenia na powiekach zmarłego. Inne ułamki, najpewniej pochodziły z naczyń użytych podczas obmywania zmarłego i zostały po wykorzystaniu rozbite i włożone do grobu.
Sarkofagi ułożone były w stos o szerokości i długości 8 pojemników, w co najmniej 4 warstwach. W niektórych grobach złożono więcej niż jednego zmarłego. Dotyczyło to szczególnie dzieci. Domyślamy się, że poszczególne układy pionowe, przypisane były jednej rodzinie (?), co stwarzało łatwą możliwość ponownej ekshumacji.
Anna Michałowska-Mycielska (Wydział Historii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Organizacja przestrzeni cmentarzy żydowskich na ziemiach polskich
Celem referatu jest przedstawienie, jak wyglądał podział na strefy na cmentarzach żydowskich na ziemiach polskich.
Przestrzeń cmentarza żydowskiego, pozostającego pod nadzorem władz gminnych i bractwa pogrzebowego (chewra kadisza), była podzielona na kilka stref. Podstawowy podział obejmował strefę męską i kobiecą, niekiedy wydzielano także obszar dla pochówków młodzieńców i panien, czyli osób młodych, które nie weszły w związki małżeńskie. Osobną strefę stanowiła ta zarezerwowana dla potomków rodów kapłańskich (kahanitów), którzy ze względu na wymogi prawa żydowskiego w ograniczony sposób mogli się kontaktować ze zmarłymi i miejscem pochówków. Niekiedy osobna strefa wydzielona była także dla lewitów. Obserwować możemy także zwyczaj grzebania koło siebie osób zasłużonych dla gminy (dotyczyło to mężczyzn i ich męskich potomków), a także praktykę grzebania koło siebie małżonków i innych członków rodzin (rodzice-dzieci, dziadkowie-wnukowie).
Dariusz Rozmus (Wyższa Szkoła „Humanitas” w Sosnowcu, Polska)
Inwentaryzacja wybranych cmentarzy żydowskich i ich pozostałości na pograniczu obecnego Górnego Śląska i Małopolski – historia, sugestie prawne, badawcze i konserwatorskie
W referacie przedstawione zostaną prace inwentaryzacyjne podejmowane na cmentarzach żydowskich znajdujących się na pograniczu Górnego Śląska i Małopolski (na Ziemi Olkuskiej, w Zagłębiu Dąbrowskim oraz okolicach). Omówiony zostanie ich przebieg, trudności w realizacji oraz efekty. Podkreślona zostanie również rola archeologów w tego typu działaniach i potrzeba kontynuacji takich działań.
Inwentaryzację rozpoczęto w 1989 roku od dokumentacji cmentarza żydowskiego w Pilicy. Zainicjowały je ówczesne służby konserwatorskie, potem prowadzone były z udziałem pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego. Podczas tych prac zespoły badawcze zetknęły się z wieloma problemami natury konserwatorskiej i prawnej. Szczególnie trudne było odzyskanie bogato zdobionych macew pochodzących z XVIII wieku ze starego cmentarza w Pilicy wmurowanych w dwudziestowieczny budynek. Efektem przeprowadzonych inwentaryzacji są opracowania i publikacje dotyczące cmentarzy: w Jaworznie, Dąbrowie Górniczej, Olkuszu, Pilicy i Sławkowie, a planowane są o nekropolii w Będzinie i Chrzanowie. Jednocześnie autor realizował własne studia na temat żydowskiej, nieprofesjonalnej sztuki sepulkralnej.
Rola archeologów w ochronie żydowskiego dziedzictwa będzie w najbliższych czasach rosła. Może ona jednak kolidować zarówno z prawem, jak i ze zwyczajami religijnymi, a odczucia takie wymagają szczególnego podejścia. Bywają sytuacje, gdy badania archeologiczne są koniecznością (ratownicze). Rzeczywiste wymiary nieistniejących już (w sensie faktycznym, wizualnym, nie prawnym) nekropolii często są nieznane. Prace archeologiczne muszą być prowadzone zgodnie z wymogami Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy działającej w ramach Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich, co uniemożliwia eksplorację miejsca pochówków. Cmentarze te można badać z użyciem metod nieinwazyjnych (geofizycznych), ale nie zawsze są one skuteczne. Powinno się je po prostu inwentaryzować, opracowywać i chronić.
Kalina Skóra (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Polska), Magdalena Bis (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Polska)
Archeologia cmentarzy żydowskich Europy Środkowej – stan badań i perspektywy
Referat będzie dotyczyć archeologicznego rozpoznania cmentarzy żydowskich funkcjonujących od średniowiecza po XX wiek w krajach Europy Środkowej, ze szczególnym uwzględnieniem terenu Polski. Omówione zostaną stosowane metody badań ze wskazaniem na ich uwarunkowania prawne i obyczajowe. Sumarycznie zostanie przedstawiony stan wiedzy o nekropoliach żydowskich, ich lokalizacji, wielkości i organizacji przestrzeni grzebalnej w świetle archeologii. Kolejna grupa prezentowanych zagadnień to uchwytne archeologicznie przejawy judaistycznej obrzędowości pogrzebowej związane bezpośrednio z pochówkiem. Naszkicowane zostaną także perspektywy badawcze, kwestie wymagające dalszych studiów oraz determinujące je aspekty legislacyjne i kulturowe.
Magdalena Sugalska (Badaczka niezależna, Polska)
Jak współpraca archeologii z konserwacją zabytków pomaga odkryć więcej – prace archeologiczne na Cmentarzu Żydowskim na Warszawskich Powązkach, sezon badawczy 2021
Cmentarz Żydowski na Woli założony został w 1806 roku, obecnie zajmuje 33,4 ha i spoczywa tu ponad 200 tysięcy osób. Badania archeologiczne na terenie najstarszej części cmentarza – Kwatery I – rozpoczęły się w 2020 roku i kontynuowane były w 2021 roku. Realizacja badań archeologicznych przebiegała pod ścisłym nadzorem Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy.
Wszystkie prace archeologiczne realizowane były z pełnym poszanowaniem prawa religijnego i tradycji żydowskiej. W większości przypadków prace badawcze ograniczały się do usunięcia około 10–15 cm ziemi, tyle zazwyczaj wynosiła warstwa ściółki i humusu zalegająca na stropie komór grobowych. Z uwagi na możliwość pojawienia się kości ludzkich dalsza eksploracja nie była możliwa, dlatego wiele pytań dotyczących chowania zmarłych na Cmentarzu Żydowskim na Okopowej pozostaje bez odpowiedzi. Równocześnie z pracami archeologicznymi na tym obszarze rozpoczęła prace grupa konserwatorów zabytków. Konserwacja obejmowała nie tylko widoczne macewy, ale całe pochówki, dlatego potrzebna była ingerencja w komory grobowe. Dzięki wytycznym konserwatorskim i Komisji Rabinicznej wszelkie prace konserwatorskie naruszające ziemię musiały być przeprowadzone pod nadzorem archeologicznym. Dzięki tym pracom uzyskaliśmy wcześniej niedostępne nam informacje: odkryto i zadokumentowano ceglany spąg komory grobowej, profil komory, odkryto wcześniej niedostępne części nagrobków i dowiedziono, że część pochówków nie zawiera komory ceglanej.
Marcin Wagner (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Szklane butelki z badań w kwaterze I na cmentarzu żydowskim przy Okopowej 49/ 51 w Warszawie
Podczas prac archeologicznych na terenie kwatery I na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej jednym z najczęstszych znalezisk były pozostałości różnego rodzaju naczyń szklanych, wśród których były fragmenty mis, zdobionych szlifem, naczyń aptecznych czy zniczy. Wydaje się, że nie wszystkie one są datowane na okres przedwojenny. Niektóre z nich zapewne pochodzą z lat 60-80 tych ubiegłego wieku. Zaskakującymi jednak okazały się fragmenty butelek po alkoholach mocnych, głownie butelek po wódce, ale i fragment butelki po pejsachówce produkowanej w Lublinie. Opisy żydowskich zwyczajów, które opisuje Stefan Wiechecki Wiech rzucają jednak pewne światło nad rozwiązaniem zagadki obecności dużej liczby butelek po wódce na cmentarzu.
Zbiór ten uzupełniają fragmenty butelek do wina, których część pochodzi z XIX wieku, a jedna z nich z opaską przy wylewie, znaleziona w okolicy ohelu Sonnenberga, zapewne może być datowana nawet na I poł. XIX wieku.
Ciekawymi znaleziskami są fragmenty butelek, w których zachowały się pozostałości farb, którymi pokrywano dekorowane lica macew.
Michaela Selmi Wallisová (The Czech Society of Archaeology, Prague, Czech Republic)
The Jewish Settlement and Cemeteries in Mediaeval Prague
During 1997–2000 extensive excavations were undertaken in the area of the so-called “The Jewish garden” in the Vladislavská street (nos. 1390/II and 76/II). The medieval Jewish cemetery, it was presumed, dated according to documentary evidence to 1254–1478. We can conclude that in praxis the rite was not so strict and rigid as formerly presumed. The excavation revealed anomalies not mentioned in written sources (plaener or slate sheets lining the grave pit, slate scutes on eyes or mouths, pebbles placed by the ankles, the use of nails on coffins, a mass grave etc.). Altogether 401 graves were found, some of them were left unexcavated in the yard of the house no. 72/II. The bodies were always placed in wooden coffins; the grave pits are dug tightly next to each other with clear a attempt not to trespass into neighbouring graves. The graves are oriented west – east with the head to the west in the direction of Jerusalem; in many cases the orientation is slightly moved to northwest. Within the surrounding medieval settlement the Jewish cemetery with adjacent Jewish houses form a specific and extraneous element. Thanks to a relatively strict demarcation this enclave can be individually surveyed unlike other areas of medieval Prague.
Wiesław Więckowski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Wojciech Bis (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Polska)
Weryfikacyjne badania archeologiczne cmentarzy na warszawskim Bródnie i w Węgrowie. Przyczynek do badań nad żydowskim obrządkiem pogrzebowym
Tematyka archeologiczna w odniesieniu do cmentarzy żydowskich jest podejmowana dość rzadko, dlatego każde tego typu badania są niezwykle cenne. Przykładem takich prac są przeprowadzone na obszarze dwóch mazowieckich cmentarzy – na warszawskim Bródnie i w Węgrowie. Ich rezultaty zaprezentowano w niniejszym referacie.
Badania miały charakter weryfikacyjny. Na Bródnie podjęto próbę wyznaczenia południowej granicy cmentarza, zaś w Węgrowie dążono do potwierdzenia istnienia nekropolii, której zasięg nie był współcześnie widoczny na obszarze inwestycyjnym. W obu przypadkach prace archeologów prowadzone były we współpracy z Komisją Rabiniczną ds. Cmentarzy i zgodnie z wytycznymi uwzględniającymi stosunek religii żydowskiej do szczątków ludzkich. Na podstawie tekstów źródłowych i religijnych wymieniono również zespół cech, które są pomocne w identyfikacji pochówków oraz dawnych cmentarzy.