Organizator: Sławomir Wadyl (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Dariusz Błaszczyk (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Tomasz Nowakiewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Michał Starski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Język sesji: polski

Data: 24-25.03.2021 r.

Jednym z ważniejszych procesów historycznych mających miejsce w średniowiecznej Europie było kształtowanie się społeczeństw. We wczesnym średniowieczu było to wynikiem powstawania nowych ośrodków władzy opartych na strukturach plemiennych. Zaś w późnym średniowieczu, w związku ze wzrostem zaludnienia i powstawaniem nowych centrów osadniczych, formowało się społeczeństwo stanowe w obrębie funkcjonujących monarchii. Kształtowanie się społeczeństw w warunkach systemu feudalnego sprzyjało tworzeniu się elit wyróżniających się pozycją, prestiżem  i statusem majątkowym na tle ogółu populacji. Ta kategoria osób stanowiła zatem grupę uprzywilejowaną, często mającą związki z władzą i wpływającą na kształtowanie się idei oraz rozwój całego społeczeństwa. Jej specjalny status mógł natomiast wyrażać się zarówno w pochodzeniu i innych uwarunkowaniach kulturowych, konsumpcji żywnościowej, jak i asortymencie używanych dóbr, a także miejscu i formie pochówku.

Tematem przewodnim sesji będzie zatem zagadnienie identyfikacji elit w świecie średniowiecza na podstawie badań archeologicznych, ale także z uwzględnieniem interdyscyplinarnych perspektyw badawczych. Wykraczanie poza tradycyjnie rozumiany obszar archeologii pozwoli bowiem znacząco poszerzyć dostępne możliwości poznawcze. Obszarem zainteresowania będą m.in. przyczyny powstawania oraz rola elit społecznych w kształtowaniu się ośrodków władzy. Nie mniej istotne będą też podstawy identyfikacji tej grupy ludności na tle ogółu populacji w tym określenie postaw związanych z wyrażaniem własnego statusu.

 

Program sesji jest dostępny tutaj.

 

Lista prelegentów wraz z tytułami wystąpień i abstraktami:

Środa/ Wednesday
24.03.2021

 

1. Paweł Szczepanik (Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu)

Elitarność, etniczność, religijność. O problemach w badaniach nad wczesnośredniowiecznymi elitami Słowian Zachodnich

Archeologiczne zainteresowanie elitami sięga głębokich pradziejów i związane jest z tworzeniem się społeczności nieegalitarnych. W kontekście badań nad kulturą wczesnośredniowiecznych Słowian Zachodnich, dotyczy ona jednak nie tylko hierarchiczności społeczeństwa, ale wyjątkowości wytworów materialnych uznawanych przez badaczy za wyjątkowe i/lub prestiżowe. Z badaniami tymi łączą się również nierozerwalnie kwestie etniczności, statusu społecznego i religijności poszczególnych jednostek, czy szerzej, grup społecznych uznanych za elitarne. Prezentowane rozważania mają zamiar ukazać złożoność podejmowanego problemu. Z jednej strony jest to związane z wciąż niewystarczającą refleksją teoretyczną – określającą podejście badaczy do każdego z niezwykle złożonych zagadnień, z drugiej związane jest z przyjętym (re-konstruowanym) modelem społeczeństwa i kultury wczesnego średniowiecza. Zagadnienia te powinny być dodatkowo traktowane w sposób dynamiczny, związany ze złożonością problemu elit. Należy bowiem zadać pytanie, o jakich elitach chcemy rozmawiać? – o elitach militarnych, za które skłonni jesteśmy przyjmować konnych wojowników? – o elitach politycznych, w których widzimy zarówno starszyznę plemienną, jak również krystalizującą się arystokrację skupioną wokół dworu? – czy o elitach religijnych, za które powinniśmy uznać zarówno pogańskich kapłanów, jak i duchownych chrześcijańskich? Wielowątkowość oraz liczba bohaterów tak prowadzonych badań może być zatem niezwykle duża. Dodatkowo jeśli przyjrzymy się bliżej tym wszystkim wątkom zobaczymy, że odwołują się one wprost do rekonstruowanego modelu hierarchicznego społeczeństwa charakterystycznego dla całej wspólnoty indoeuropejskiej. Ilość i złożoność podejmowanych problemów wymaga zatem od badacza określenia co właściwie rozumie On pod pojęciem „elity”, oraz w jaki sposób – jeśli w ogóle na podstawie źródeł archeologicznych – mogą być one obecnie identyfikowane? W tym kontekście, za niezwykle ważną należy uznać kwestię poznania religijności i etniczności elit na podstawie źródeł archeologicznych, co zostanie przedstawione w prezentowanym tekście na wybranych przykładach.

2. Jerzy Sikora (Instytut Archeologii, Uniwersytet Łódzki, Polska)

W poszukiwaniu comites, principes i nobiles. Archeologia o elitach państwa Piastów

Przeglądając literaturę archeologiczną, szczególnie z ostatnich kilkunastu lat, niejednokrotnie natkniemy się na praktykę łączenia wybranych znalezisk wczesnośredniowiecznych z elitami, czy to piastowskimi, czy to pomorskimi, względnie skandynawskimi i innymi obcoetnicznymi. Przedmiotem takich rozważań są najczęściej szczególnie zbytkowne przedmioty, lub pochówki, odróżniające się od innych okazałością zastosowanych konstrukcji grobowych i imponujących wyposażeniem. Badacze proponujący takie atrybucje nieczęsto jednak próbują zdefiniować, czym w istocie owe elity były i w jaki sposób oraz w jakim stopniu archeolodzy mogliby podejmować na ich temat rozważania, dysponując przecież wyłącznie materialnymi świadectwami zachowań społecznych, zniekształconymi przez procesy stratyfikacyjne i podepozycyjne. Relatywnie rzadko w polskiej mediewistyce archeologiczne zdarzają się prace, w których autorzy pokusili się o wypracowanie kryteriów, które miałyby charakteryzować materialne korelaty społecznego zróżnicowania, lub są one przedstawiane w sposób uproszczony i naiwny. Nieczęsto też próbowano wyjaśnić np. przyczyny stosowania ekstrawaganckich form pochówku, deponowania w nich rozmaitych przedmiotów. Sytuację komplikuje też całkowita bezradność archeologii w poszukiwaniu śladów rezydencji, które moglibyśmy łączyć z elitami, poza ich wąskim, najwyższym szczeblem, związanym z rodziną panującą, która pozostawiła po sobie relikty tzw. palatiów. Jednocześnie jednak dysponujemy olbrzymim zasobem informacji, które wypracowali historycy. Czerpiąc z także mocno ograniczonego przecież zasobu wczesnośredniowiecznych źródeł, przybliżyli nam owe elity, zarówno dając poznać nam przedstawicieli owej klasy społecznej z imienia (przydomku), zrozumieć zawiłości ich rodzinnych koligacji, jak i poznać ich miejsce w politycznej, społecznej, ekonomicznej strukturze państwa (choć w tej materii odnotować należy znaczną rozbieżność poglądów). Przybliżyli nam też sposób, w jaki owe elity opowiadały same o sobie, lub były przedmiotem opowieści, w źródłach narracyjnych z epoki. Czy archeologom pozostaje więc wyłącznie łut szczęścia, pozwalający otrzeć się o elity w znaleziskach przedmiotów zbytku i nielicznych pochówkach, czy też możemy wypracować narzędzia i metody, które pozwoliły by nam poznać je także w innych źródłach materialnych?

3. Andrzej Buko (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Polska)

Świadectwa elit okresów przed- i wczesnopaństwowego w świetle danych archeologii

Elity okresów przed- i wczesnopaństwowego na ziemiach polskich – to jeden z kierunków zainteresowań współczesnej archeologii.  W odniesieniu do okresu przedpaństwowego odpowiednie świadectwa archeologiczne odnajdujemy przede wszystkim w Małopolsce  i w Wielkopolsce.  O wiele trudniej wypowiadać się można na ten temat w przypadku Mazowsza, górnego Śląska czy pogranicznych terenów nadbużańskich.  Inne były też ścieżki rozwoju strefy nadbałtyckiej, gdzie mamy poświadczone archeologicznie świadectwa obecności obcych. Cechą charakterystyczną dla okresu przedpaństwowego jest niemal powszechny brak odkryć fizycznych szczątków osób o wysokim statusie społecznym.

Dla okresu wczesnopaństwego świadectwa elit pochodzą głównie z ziemi gnieźnieńskiej i z Kujaw. Nowym zjawiskiem są też przedstawiciele elit identyfikowani z Wielkopolską,  których szczątki znajdowane są również w innych regionach  kraju.  W przypadku dynastów pierwszej monarchii piastowskiej, członków ich rodzin oraz poświadczonych źródłowo świeckich i duchownych osobistości tamtych czasów, ich doczesne szczątki są z reguły niedostępne obserwacji archeologicznej.  Częściej identyfikowane są w obrębie najstarszych cmentarzy szkieletowych  pochówki nieznanych z imienia przedstawicieli miejscowych i obcych elit, w tym pochówki elitarnych wojowników.

4. Dariusz Sikorski (Wydział Historii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Polska)

Hierarchia kleru i kler w hierarchii społecznej w Polsce X i XI w.

Moje wystąpienie poświęcone będzie dwóm zagadnieniom:
1) odmiennościom w kształtowaniu się hierarchii kleru w X i XI w. w stosunku do wzorców zachodnioeuropejskich, a zwłaszcza  panujących w Kościele niemieckim;
2) kształtowanie się miejsca kleru w hierarchii piastowskich elit.

W pierwszym przypadku zwrócę uwagę na uwarunkowania lokalne, które prowadziły do nieco odmiennego funkcjonowania hierarchii wewnątrz duchowieństwa w Polsce w stosunku do ukształtowanych dużo wcześniej wzorców panujących w Kościele łacińskim mających charakter i prawie uniwersalny. Postaram się pokazać jak charakter misyjny i okres budowy pierwocin struktur kościelnych wpływał na nieco odmienne kształtowanie się hierarchii kleru w ujęciu chronologicznym ze wskazaniem przyczyn tego zjawiska zwłaszcza na osi episkopat – kler obsadzający kościoły wiejskie. W przypadku drugim, również spróbuje pokazać, że w pierwszych dwóch wiekach chrześcijaństwa w Polsce pozycja kleru w społeczeństwie była postrzegana w sposób bardzo zmienny – co oczywiste – zależne od pozycji każdego członka kleru w ramach hierarchii kościelnej. Mniej oczywistym wnioskiem jest to, że przynależność do kleru nie musiała oznaczać znacznego awansu społecznego. Dopiero pogłębiona chrystianizacja i akceptacja chrześcijańskiego światopoglądu przez elity, stopniowe usamodzielnienie się majątkowe Kościoła oraz wyzwalanie niższego kleru spod władzy właścicieli instytucji kościelnych przyczyniło się do uzyskania wyższej pozycji kleru w społeczeństwie.

5. Teresa Rodzińska-Chorąży (Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Jagielloński, Polska)

Palatia krakowskie. Fakty i mity

W okresie minionych stu lat jednym z fascynujących tematów badań dotyczących wczesnośredniowiecznego Krakowa były rezydencje kolejnych władców. Eksploracje zarówno przedwojenne, jak i te prowadzone po II wojnie światowej przyniosły odkrycia reliktów murów, które były interpretowane bądź jako pozostałości najstarszego palatium z czasów Chrobrego, bądź młodszego, datowanego na 2 połowę XI wieku. Badacze spierali się zarówno co do lokalizacji, jak i formy kolejnych budowli rezydencjonalnych. Literatura przedmiotu obfituje w różnorodne rekonstrukcje, niestety osnute głównie wokół projekcji autorów. Jaki jest dziś rzeczywisty stan badań nad najstarszym palatium krakowskim i czy tzw. sala o 24 słupach miała w rzeczywistości 24 podpory w przyziemiu? Czy palatium książęce i królewskie na Wawelu było jedynym budynkiem rezydencjonalnym w krakowskim grodzie? Czy budowla w Morawicy jest przykładem, który mógłby posłużyć do „wtórnej” rekonstrukcji auli Bolesława Szczodrego? Jakie mogły być związki hipotetycznej auli krakowskiego palatium z architekturą benedyktyńską? Czy wciąż jeszcze istnieje możliwość weryfikacji starszych hipotez? Te pytania będą wymagały szczegółowych odpowiedzi zanim zostanie sformułowany nowy, długofalowy program badań nad architekturą średniowieczną na Wawelu.

6. Mateusz Bogucki (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Polska)

Srebro elitarne i powszednie. Znaczenie i funkcja kruszcu w Polsce wczesnośredniowiecznej

Kruszce w europejskim średniowieczu pełniły zróżnicowane funkcje. Z jednej strony metale szlachetne, takie jak złoto i srebro miały duże znaczenie symboliczne i prestiżowe – często były wykorzystywane jako tworzywo do wykonania przedmiotów o charakterze kultowym czy ceremonialnym . Z drugiej strony, jak metale łatwo poddające się obróbce, odzyskiwaniu i względnie utrzymujące dużą wartość, pełniły funkcję łatwego w użyciu miernika wartości i były używane do produkcji monet oraz mniej wyszukanych ozdób, które zgodnie ze swoim przeznaczeniem, często docierały nie tylko do elit, ale i pozostałych, mniej zamożnych i mniej wpływowych grup społecznych. W prezentacji zostaną przedyskutowane przykłady różnego rodzaju użytkowania kruszców w IX-XII wieku oraz zaproponowana interpretacja zamian znaczenia i funkcji złota i srebra w Polsce wczesnośredniowiecznej.

7. Andrzej Janowski (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk)

Pochowani z (u)wagą. Utensylia kupieckie w grobach wczesnośredniowiecznych na terenie Polski

Wyposażenie grobowe powszechnie traktowane jest przez archeologów jako jeden z wyznaczników statusu osób z nim pochowanych. Na jego postawie dokonuje się socjotopograficznego rozwarstwienia cmentarzysk zapominając często, że grób nie jest fosylizacją zmarłego. Selekcji przedmiotów które miały zostać umieszczone w grobie dokonywali bowiem żałobnicy i to od ich woli zależało które przedmioty znajdą się w grobie.

W wystąpieniu i późniejszym tekście spróbuję przyjrzeć się grobom wczesnośredniowiecznym z terenu Polski w których odkryto pozostałości utensyliów kupieckich. Skład i liczebność tych depozytów oraz ich lokalizacja w przestrzeni grobowej pozwolą być może odpowiedzieć na pytanie o przyczyny ich złożenia w grobie. Czy było to świadectwo profesji zmarłego, dowód na szacunek dla jego osoby czy oznaka statusu lub sprawowanej funkcji? Znaleziska z ziem polskich zostaną zaprezentowane na tle podobnych im odkryć z terenów sąsiednich, zwłaszcza nadbałtyckich.

8. Sławomir Wadyl (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Dariusz Błaszczyk (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)

Elity wczesnośredniowieczne w badaniach funeralnych. Nowe perspektywy

Zajmująca się badaniem i interpretacją miejsc spoczynku dawnych społeczności archeologia funeralna odgrywa ważną rolę w badaniach zróżnicowania społecznego w przeszłości. Do niedawna metody stosowane w tego typu badaniach ograniczały się do klasycznych analiz cech obrządku pogrzebowego, wyposażenia grobowego, uzupełnionych badaniami antropologicznymi. W studiach nad stratyfikacją społeczną wykorzystywano przede wszystkim tzw. wyposażenie grobowe. Współczesna archeologia może korzystać z dorobku i doświadczeń specjalistów zajmujących się analizami stabilnych izotopów oraz badaniami genetycznymi. Są to badania obecne w nauce zachodnioeuropejskiej od jakiegoś czasu, w archeologii w dalszym ciągu nie są zbyt zaawansowane. Zdaniem wielu badaczy w związku z dynamicznym rozwojem badań kopalnego DNA  i izotopowych  jesteśmy obecnie świadkami nowej rewolucji w archeologii.

W ramach wystąpienia podejmiemy temat wykorzystania analiz stabilnych izotopów strontu, tlenu, węgla i azotu, a także badań genetycznych w archeologii, ze szczególnym uwzględnieniem okresu wczesnego średniowiecza. Zaprezentujemy główne założenia, stan badań, perspektywy badawcze oraz ograniczenia. Przywołane badania traktowane są często jako ozdobniki dla klasycznych analiz archeologicznych, a ich wyniki przyjmowane są dogmatycznie. Podejmiemy próbę oceny realizowanych dotąd badań w odniesieniu do wczesnośredniowiecznych populacji związanych z państwem wczesnopiastowskim, w kontekście tworzenia się elit społecznych, ich mobilności i pochodzenia oraz diety odróżniającej je od reszty społeczeństwa.

9. Danuta Banaszak (Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Polska), Arkadiusz Tabaka (Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Polska)

 Ostrów Lednicki – ku perspektywie dalszych badań

Grody na Ostrowie Lednickim, w Poznaniu, Gnieźnie i Gieczu stanowiły centrum  powstającego państwa piastowskiego. Ostrów Lednicki, odkrywany dla nauki od XIX w., przyciągał badaczy różnych specjalności. Stopniowo poszerzano obszar badań: od reliktów budowli, przez całą wyspę, aż po wody okalającego ją jeziora, co przynosiło nowe dane na temat topografii grodu, jego zaplecza, traktów łączących go z innymi ośrodkami.

W prezentacji chcielibyśmy przedstawić Ostrów Lednicki nie tylko jako jeden z centralnych grodów pierwszej monarchii piastowskiej i rolę, jaką mógł wówczas odgrywać. Zaprezentujemy także aktualny stan badań zawarty w najnowszej publikacji „Ostrów Lednicki – palatium Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Chronologia i kontekst”, omawiając analizy interdyscyplinarnych badań archeologicznych i przyrodniczych jakie przez kilkadziesiąt lat prowadzono w strefie budowli pałacowo-sakralnej oraz jej sąsiedztwa tuż po II wojnie światowej, w okresie milenijnym oraz u schyłku XX w. i później. Ich rezultatem były lawinowo przyrastające archeologiczne materiały źródłowe, w tym szereg zabytków masowych i wydzielonych, resztki roślinne, relikty zapraw budowlanych oraz pobieranych w trakcie badań geologicznych rdzeni z uwarstwień glebowo-geologicznych, które do momentu wydania niniejszej publikacji nie zostały wcześniej opracowane i udostępnione w nauce.

Autorzy poszczególnych opracowań przy pomocy dostępnych materiałów archiwalnych i wykorzystaniu najnowszych metod badawczych starali się zweryfikować lub  potwierdzić funkcjonujące w literaturze poglądy dotyczące południowej części lednickiego grodu, jego stratygrafię oraz relację odkrytych tam obiektów w stosunku do pobliskiego palatium. Przeprowadzono badania fizyko-chemiczne zapraw i naczyń ceramicznych oraz badania materiału masowego i tzw. zabytków wydzielonych, a także różnorodne badania przyrodnicze (połączone z uzyskaniem dat ¹⁴C AMS i TL). Nie w każdym przypadku uzyskano zadowalającą odpowiedź, jednak wiele z osiągniętych wyników poszerzyło  dotychczasową wiedzę na temat genezy lednickiego obiektu pałacowego oraz stopniowych przemian ściśle powiązanych z jego kontekstem – uwarunkowaniami środowiskowymi wyspy i jej otoczenia, jego gospodarczym zapleczem, dietą ówczesnej ludności oraz życiem codziennym mieszkańców przypałacowej strefy wyspy.

10. Konstantin Skvortsov (Instytut Archeologii, Rosyjska Akademia Nauk, Moskwa, Rosja)

Bogate pochówki z okresu wędrówek ludów na terytorium Sambii i Natangii

Referat jest dedykowany okazałym pochówkom, w tym grobom „wodzowskim” Estiów z okresu wędrówek ludów odkrywanych na ziemiach historycznej Sambii i Natangii.  Do niedawna znano kilkanaście takich wyjątkowych obiektów. Najwcześniejsze z nich pochodzą z przełomu IV i V wieku, a najmłodsze z początku VII wieku. Większość z nich  pochodzi z Półwyspu Sambijskiego, gdzie od wczesnego okresu wpływów rzymskich znajdowało się centrum kultury sambijsko-natangijskiej. Wszystkie tego typu pochówki, bez wyjątku, zostały znalezione na nekropolach, związanych z osadami położonymi przy najważniejszych odcinkach szlaków komunikacyjnych. Istnieje bezpośredni związek między „bogactwem” tych obiektów a ich lokalizacją. Dzięki znaleziskom dokonanym w ostatnich dziesięcioleciach udało się odtworzyć różne aspekty obrzędowości pogrzebowej elit społecznych. Obrządek pogrzebowy wraz z elementami wyposażenia pogrzebowego wskazuje, że te ostatnie znajdowały się pod silnym kulturowym wpływem „mody militarnej” związanej z tradycjami germańskimi i koczowniczymi okresu wędrówek ludów. Niestety większość z wymienionych „obiektów” została częściowo wyrabowana już w starożytności. Przełomem dla badań nad elitarnymi pochówkami z tego okresu były badania prowadzone w latach 2016-17 na Półwyspie Sambijskim. Odkryto wówczas około 15 niezwykle bogatych grobów, wśród nich wiele nienaruszonych, co pozwala nam wypełnić lukę w naszej wiedzy o strukturze społecznej społeczeństwa Estiów i jego elit. Dzięki temu historia z listu króla Teodoryka Wielkiego skierowanego do nadbałtyckich Estiów zaczyna ożywać.

11. Vyacheslav Baranov (Institute of Archaeology, the National Academy of Sciences of Ukraine), Vsevolod Ivakin (Institute of Archaeology, the National Academy of Sciences of Ukraine), Roman Shiroukhov (Centre for Baltic and Scandinavian Archaeology, Schleswig)

Late Viking age graves with the fibulas of the Western Balts elites between Gotland and Ukraine. In a context of the typo-chronological and natural sciences research of Ostriv cemetery

In Viking Age period, Eastern Europe military elites played a decisive role in Central and Northern European political and dynastic systems, as well as in long-distance communication networks. From the middle of the 10^th century, Scandinavian and local elites controlled transport routes of so called a Bigger Viking world – from the Baltic and the North Sea to Byzantium and Baghdad. Large administrative and trading centres such as Hedeby in North Germany, Birka in Sweden and Kiev/ Kyiv on the Dnepr River were established along this route. They were the nodal points of communication and interaction in various respects. The territory of modern Ukraine, as the central part of the Kievan Rus’, is the eastern centre of this network. The integration of Eastern Europe into Central and Northern European networks around the year 1000 AD was a dynamic process, best reflected through archaeological features. Porossya region, where Ostriv cemetery located, was formed as a separate region within the Kyiv land in the middle of the 11^th century. The peculiarities of this territory are the polytechnic character of the population, subordination directly to the Kyiv princes, and concentration on the needs of the functioning of the defensive line. And the East Baltic migrants, together with Polish prisoners of war and nomads, are becoming a part of the defence system in the middle of the 11^th century.

Ostriv cemetery was discovered by an Institute of Archaeology of the National Academy of Science of Ukraine (IA NASU) team in 2017, approximately 100 km from Kyiv in the Porossya region. To date, 82 inhumation graves have been excavated in an area of 1500 m². Most of the artefacts from Ostriv are uncommon in Ukraine, but are frequently found in the East Baltic region. The pilot project “Baltic migrants in Kievan Rus’” is implemented by IA NASU and ZBSA together with CAU laboratories and anthropologists from Latvia and Lithuania. The work started at the point of analysis of morphological features of Ostriv and East Baltic archaeological artefacts and burial rite. Complex AMS 14C-dating, stable isotopes, aDNA and non-destructive metal analysis was provided in frames of the pilot-study. Ostriv cemetery combines the local Kievan Rus‘ and East Baltic region funerary and typo-chronological features.

The study is dedicated to the several Western Balts fibulas types of the 11^th century common among representatives of the military elites and their relatives: flat ladder brooches of Spirģis A-B types and Carlsson types TRA: HSV/ LA and SLU:LA penannular brooches. The Late Viking Age cemetery Ostriv in Ukraine is the most eastern contextual area of their distribution. On the other part – the graves with these fibulas from Gotland and Saaremaa and stray finds from entire Baltic rim are also taken into account as the tracers of trade and cultural contacts of the Baltic region elites.

The graves from Ostriv with mentioned fibulas are viewed in the context of the East Baltic cemeteries with equestrian and military elements, including richly furnished male and female graves. The typo-chronological, 14C dating, stable dietary isotopes analysis, physical anthropology and aDNA research approaches (for Latvian, Lithuanian and Ukrainian cemeteries) are used in study to demonstrate the synchronicity and connections of the distant cultures with the same types of artefacts.

The Ostriv cemetery, in connection to some other “Viking” sites as Shestovica and Chernaya Mogila (Black Grave) in Ukraine, is a good basis of the synchronization of a Bigger Viking age events and processes of the territory of central Ukraine with the Baltic region and vice versa.

12. Christoph Jahn (Center for Baltic and Scandinavian Archaeology, Schleswig)

When Balts meet Vikings: Strategies of social representation at the cemetery of Linkuhnen (Niemen River) according to the grave goods

The cemetery of Linkuhnen at the Niemen River had a long history of usage by the local Baltic tribes, starting in the early Roman Period (2. cent. AD) and continuing to the Viking Age with the highest number of burials in the 10.-11. century AD. When Linkuhnen was excavated in the 1930s by German archaeologists, it was considered a Viking cemetery because some of the grave goods (especially weaponry) seemed to show some Scandinavian influences. However, the interaction between local Balts and Vikings was never thoroughly explained by the excavators. New research on the old excavation archives indicates that the incoming influences from Scandinavia brought a shift to the internal strategies of representation by local Baltic elites. The burial rite changed from simple single cremation graves to over-equipped collective cremation graves, representing powerful families or military units. Remarkable is the large number and “international” character of weaponry in the burials, some of the highest quality (ULFBERHT), while the jewellery represents local types only. The Scandinavian’s presence at the Niemen River area only led to minor interactions between Balts and Vikings but had significant influences on local Baltic elites’ internal representation of status.

13. Kacper Martyka (Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, Polska)

Problem identyfikacji pochówków średniowiecznych elit na cmentarzyskach w środkowej części ziem pruskich

Pod pojęciem środkowej części ziem pruskich autor rozumie tereny między Krainą Wielkich Jezior Mazurskich a Pojezierzem Iławskim, nieznacznie wykraczające poza strefę dorzecza Łyny w granicach Polski. Problemy z interpretacją pochówków w tej strefie wynikają z szeregu czynników. Do najważniejszych należy dalece niezadowalający stan badań cmentarzysk. Kolejne związane są z formami obrządku pogrzebowego i charakterem rytuałów grzebalnych. Najbardziej charakterystycznym rysem tychże są obiekty sepulkralne, których relikty bywają określane jako Aschenplätze.

Problemy te są one zarówno natury technicznej, związane między innymi z eksploracją grobów, jak również analitycznej, wynikające z relatywnej skromności ich wyposażenia. W konsekwencji, niezwykle istotne jest, by owym nielicznym, znajdowanym na cmentarzyskach przedmiotom, przypisać odpowiednią pozycję, wartość, pamiętając jednocześnie, że ze względu na ryt pogrzebowy pewne kategorie źródeł są niedostępne. Powyższe problemy ustępują wraz ze zmianą typu pochówków Prusów w późnym średniowieczu. Szeroki wachlarz elementów wyposażenia zmarłych, które w grobach szkieletowych można przypisać konkretnym osobom, sprawia, że hierarchizacja czy waloryzacja ich znaczenia wydaje się znacznie prostsza. Szczególnie, iż w przeciwieństwie do Aschenplatze, na cmentarzyskach w typie Równiny Dolnej, badacze mają dostęp również do szczątków organicznych. Wystąpienie poświęcone będzie możliwości wykorzystania analogii z późnośredniowiecznych cmentarzysk pruskich w interpretacji grobów wcześniejszych.

14. Marcin Engel (Państwowe Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Polska)

Elitarne jaćwieskie cmentarzysko ciałopalne w Krukówku, stan. 1, gm. Raczki. Wyniki dotychczasowych prac badawczych

Stanowisko 1 w Krukówku, gm. Raczki położone jest w dolinie rzeki Szczeberki, w północnej części lasu Koniecbór, na niewysokim, piaszczystym wzgórzu otoczonym terenami podmokłymi. Zostało odkryte w 2015 r. w wyniku akcji policji skierowanej przeciwko nielegalnym poszukiwaczom skarbów i weryfikacji terenowej dokonanej przez archeologów z Muzeum Okręgowego w Suwałkach. Jest to cmentarzysko płaskich grobów ciałopalnych z okresu wczesnego średniowiecza.

W 2016 roku Dział Archeologii Muzeum Okręgowego w Suwałkach, pod kierunkiem Jerzego Siemaszki, przeprowadził niewielkie badania sondażowe, których celem była weryfikacja chronologii i funkcji stanowiska oraz rozpoznanie stanu jego zachowania. Potwierdziła się teza, iż mamy do czynienia z niezwykle bogatym jaćwieskim cmentarzyskiem ciałopalnym, datowanym na późne fazy wczesnego średniowiecza. Odkryto także ślady starszego osadnictwa, z okresu wędrówek ludów. Badania wykopaliskowe kontynuowano w latach 2017–2020, od 2018 roku przy znaczącym zaangażowaniu Działu Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Do współpracy w kierowaniu ekspedycją badawczą oraz opracowaniu wydobytych materiałów został zaproszony autor niniejszego referatu dr Marcin Engel.

W wystąpieniu zaprezentowane będą najciekawsze rezultaty badań z pięciu dotychczasowych sezonów wykopaliskowych. Omówione zostaną wybrane obiekty i najważniejsze zabytki. Autor zapozna uczestników konferencji z pierwszymi wnioskami na temat stratygrafii horyzontalnej i chronologii stanowiska. Podjęta zostanie także próba rekonstrukcji wczesnośredniowiecznego obrządku pogrzebowego społeczności użytkującej to cmentarzysko.

15. Iwona Lewoc (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Sławomir Miłek (Fundacja Ab Terra), Tomasz Nowakiewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Dawid Rembecki (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)

Jaćwieska „Dolina królów” nad Szczeberką. Informacje wstępne

Rok 2020 może zostać zapamiętanym nie tylko z powodu pandemicznych ograniczeń, ale także szeregu odkryć, mających wszelkie szanse zmienić obraz polskiej archeologii bałtyjskiej. Najlepszym tego potwierdzeniem jest grupa kilku, blisko siebie położonych, wczesnośredniowiecznych cmentarzysk z ponadstandardowo bogatym wyposażeniem, jakie w tym czasie zarejestrowano na obszarze dawnej Jaćwieży, w rejonie rzeczki Szczeberki. Ich wstępne datowanie wskazuje na XII-XIII w., czyli ostatnią fazę osadnictwa jaćwieskiego na tym terenie, bezpośrednio poprzedzającą zanik lokalnych struktur plemiennych.

Rozpoznanie całej, nowoodkrytej strefy funeralnej jest wielkim wyzwaniem, widocznym zresztą w kilku obszarach badawczych: metodycznym (cmentarzyska warstwowe zbliżone do Aschenplätze, ale z licznymi cechami oryginalnymi), analityczno-materiałowym (pozyskano największy zbiór wczesnośredniowiecznych zabytków wydzielonych w dziejach polskiej archeologii bałtyjskiej!) i interpretacyjnym (uzyskano nowe dane do poznania cech topografii osadnictwa, obrządku pogrzebowego i relacji interregionalnych).

Trudno w abstrakcie przekonywać o znaczeniu tego odkrycia, ale niech o jego randze świadczy fakt, że autorzy wystąpienia nie zawahali się świadomie użyć tak pompatycznego tytułu, widząc w nim nie tylko frapujące brzmienie, ale i pewną merytoryczną adekwatność. W referacie zaprezentowana zostanie wstępna charakterystyka zjawiska, łącznie z szeregiem towarzyszących jej pytań i postulatów badawczych.

Czwartek/ Thursday
25.03.2021

16. Artur Boguszewicz (Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytet Wrocławski, Polska)

W poszukiwaniu kultury rycerskiej na zamkach śląskich

Sprawą oczywistą wydaje się, iż zamek jest miejscem najpełniej obrazującym charakter kultury dworsko-rycerskiej. Ostatnio dostrzega się jednak coraz więcej czynników, które sąd ten stawiają pod znakiem zapytania. Zróżnicowanie form średniowiecznych warowni, przekształcenia, którym ulegały one na przestrzeni dziejów oraz zmiany własnościowe, włącznie z przejmowaniem przez instytucje kościelne, czy mieszczan, czyni interpretację fenomenu kulturowego, jakim był zamek znacznie bardziej skomplikowaną. Łączą się z tym także dylematy dotyczące interpretacji znalezisk odkrywanych w obrębie warowni. Do wyjątków należą artefakty, które można bezpośrednio łączyć z kulturą dworsko-rycerską, czy też równie arbitralnie wydzielaną kategorią znalezisk nazywanych „szlacheckim komponentem”. Większość stanowią natomiast urządzenia i przedmioty „bez właściwości”, które można przypisać wszystkim grupom średniowiecznego społeczeństwa, o czym świadczą podobne znaleziska pochodzące z zamków, klasztorów, czy średniowiecznych miast. Sytuację dodatkowo komplikują znajdowane w obrębie warowni przedmioty, które świadczą o działalności przedstawicieli różnych profesji nie parających się „rzemiosłem rycerskim”, lecz prowadzących działalność usługową i gospodarczą.

Uporządkowanie tych kwestii i określenie przejawów kultury dworsko-rycerskiej umożliwić może analiza szerszego kontekstu działań mających miejsce na zamku, z uwzględnieniem relacji zachodzących pomiędzy różnymi grupami jego mieszkańców. Pomocne w tym względzie może być wykorzystanie elementów teorii socjologa kultury Pierre Bourdieu. W nawiązaniu do niej analizę artefaktów pochodzących z zamku należałoby skoncentrować na określeniu habitusu pana zamku, czyli nabytych przez niego wzorów myślenia, zachowań i gustów oraz umieszczenie tych elementów w kontekście struktury nazwanej polem społecznym. To ostatnie tworzyliby wszyscy mieszkańcy warowni oraz otaczających je włości, dla których pan zamku byłby najważniejszą postacią określaną mianem acteur. Zastosowanie tych narzędzi badawczych pozwoli zidentyfikować poszczególne kapitały, np. społeczny, ekonomiczny, czy kulturowy i szereg innych, które budują najważniejszy – „kapitał symboliczny” dający się identyfikować z „kulturą rycerską”. Zagadnienia te będą rozpatrywane na podstawie znalezisk pochodzących z zamków Piastów śląskich, przedstawicieli możnowładztwa oraz drobniejszej szlachty od XIII do schyłku XV wieku.

17. Bogusz Wasik (Muzeum Zamkowe w Malborku, Polska)

Zamki w państwie krzyżackim w Prusach jako środki wyrazu ideologii i manifestacji władzy

W średniowieczu specyficznym środkiem wyrazu i samookreślenia elit były zamki. Funkcje militarne i mieszkalne tych budowli były jedynymi, ale feudałowie w ich formach pragnęli manifestować i przekazywać pożądane przez siebie treści ideowe, podkreślające ich pozycję i władzę. Specyficzną formą elity średniowiecznej Europy był rycerski zakon krzyżacki, władający w Prusach. Korporacja ta musiała wypracować własne i specyficzne ideowe podstawy swojej bytności i władzy na opanowanym obszarze, łącząc elementy sakralne i świeckie.  Pierwsze warownie, realizowane w okresie podboju służyły przede wszystkim celom militarnym. Stabilizacja władztwa i rozwój gospodarczy umożliwiły jednak rozwój architektury na wielką skalę. Na siedziby konwentów wybrano wówczas kasztelowy typ zamku. Krzyżacy przejęli więc znany już model o ugruntowanej semantyce centralnej władzy, nadając mu wymiar podkreślający korporacyjny i sakralny charakter Zakonu. Uzyskano to przez wyjątkową homogeniczność inwestycji i geometryczną harmonię proporcji, nawiązującą do doskonałości boskiego dzieła i symbolizującą rolę krzyżaków jako rycerzy Chrystusa. Był to program skierowany w znacznej mierze do zewnętrznych odbiorców i niezwykle istotny dla samookreślenia Zakonu. Zamożność korporacji znalazła ponadto odbicie w wysokim poziomie i znacznym zakresie prac budowlanych. Wzór kaszteli stał się na tyle zakorzeniony, że sięgnęli po nią także dostojnicy kościelni, przetwarzając jednak model na swoje potrzeby i realizując na miarę swoich możliwości. Jednocześnie z czasem, kiedy we władztwie Krzyżackim czynnik władzy feudalnej i świeckiej zyskuje na znaczeniu, przyjęto także inne rozwiązania. Wielu siedzibom niższych urzędników, a więc centrom lokalnej władzy, nadano bowiem formy budynków wieżowych. Nawiązano tym samym do innego modelu zamku, mającego głęboko zakorzenioną semantykę, związaną z samookreśleniem feudałów. Do tej tradycji nawiązali też wielcy mistrzowie, rozbudowując u schyłku XIV w. pałac na zamku w Malborku. To nawiązujące do świeckich tradycji oblicze, wraz z przyjęciem elementów życia i ceremoniału dworskiego, charakterystycznego dla elit czternastowiecznej Europy, dostrzegalne jest także w realizacji podstołecznej siedziby w Sztumie.

18. Dominik Nowakowski (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Polska)

Pokaż mi swój dom, a powiem ci kim jesteś. Wiejskie siedziby mieszczan wrocławskich w średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym

Jednym z elementów wiejskiego krajobrazu Europy są relikty obiektów obronno-rezydencjonalnych. Spotykamy je we wszystkich historycznych prowincjach Polski, jednak największe ich nagromadzenie odnotowujemy na Śląsku. Od schyłku XII w. dzielnica ta pozostawała pod silnym wpływem kulturowym Rzeszy, którego kulminacja miała miejsce w kolejnym stuleciu. W świetle najnowszych badań znaczny wzrost liczby wiejskich siedzib pańskich łączyć należy z procesem feudalizacji średniowiecznego społeczeństwa – rozwojem systemu lennego, którego zasady funkcjonowania regulowały przepisy Zwierciadła Saskiego (Sachsenspiegel).

Obronne rezydencje zajmowały miejsce szczególne w krajobrazie średniowiecznych wsi, a budowa obiektów stanowiących wyraźną dominantę traktowana jest przez badaczy jako przejaw manifestacji uprzywilejowanej pozycji społecznej ich posiadaczy (symbol władzy i przynależności stanowej). Wśród fundatorów wskazuje się przede wszystkim na przedstawicieli elity możnowładczej, jak i mniej zamożnego rycerstwa. Prowadzone w ostatnich latach studia nad zagadnieniem założeń typu motte (tzw. grodzisk stożkowatych) wykazały, że do grona ich budowniczych i posiadaczy zaliczali się także władcy terytorialni (świeccy i kościelni), sołtysi i mieszczanie. Przykłady obiektów obronno-rezydencjonalnych, identyfikowanych z ostatnią z wymienionych grup, znamy z różnych miejsc Śląska, jednak największe ich nagromadzenie występuje wokół stołecznego Wrocławia.

Dzięki prowadzonym od lat studiom źródłoznawczym wiemy, że początki mieszczańskiej własności ziemskiej pod Wrocławiem sięgają XIII w. Tak jak w innych miastach europejskich (np. Praga) ekspansja mieszczan wrocławskich na tereny wiejskie wokół wielkiego miasta swoje apogeum miała w XIV w. Nabywanie majątków ziemskich miało wymiar gospodarczy – zwiększenie własnych dochodów z rentownej gospodarki folwarcznej. Z kolei budowę ufortyfikowanej siedziby należy traktować jako przejaw rosnącej pozycji patrycjuszy wrocławskich, ich aspiracji i dążeń do upodobnienia się do elity rycerskiej (proces nobilitacji). Własna siedziba obronna była bowiem jednym z ważniejszych elementów decydujących o ich prestiżu.

19. Jakub Sawicki (Instytut Archeologii Czeskiej Akademii Nauk w Pradze, Czechy)

Późnośredniowieczne akcesoria stroju jako wyznacznik status społecznego? Przykład Wrocławia i Pragi

Średniowieczne akcesoria stroju (sprzączki, zapinki, aplikacje, okucia końca pasów, haftki itd.) są nieco zaniedbaną przez archeologów grupą znalezisk. Dzieje się tak, z kilku przyczyn. Między innymi dlatego, że pojedyncze znaleziska odkrywane w trakcie badań ratunkowych zazwyczaj nie mają dużej wartości poznawczej, a dopiero dobrze udokumentowany zbiór, z czytelnym kontekstem, pozwala na wysnuwanie konkretnych wniosków.

Warto też zauważyć, że akcesoria stroju są najczęściej jedynymi zachowanymi archeologicznie świadectwami dawnego ubioru. Ubioru, który oprócz funkcji czysto praktycznych, komunikuje tożsamość i status osoby go noszącej, a także świadczy o przynależności do konkretnej klasy.

Jednak ustalenie wartości poszczególnych przedmiotów jest trudne. W tej prezentacji chciałbym na przykładzie analizy porównawczej zbiorów akcesoriów stroju z Wrocławia i Pragi omówić problemy, które się z tym zagadnieniem wiążą. Problemy te dotyczą m.in. trudności w porównywaniu dużych zbiorów z oddalonych od siebie stanowisk, zestawienia znalezisk archeologicznych z ikonografią oraz ze źródłami pisanymi, czy też specyfiką znalezisk akcesoriów stroju pochodzących z kontekstu innego niż miejski, a w dalszym ciągu nawet z trafną identyfikacją konkretnych przedmiotów. Wszystkie te czynniki wpływają na próbę określenia wartości akcesoriów stroju, a co za tym idzie domniemanej ich przynależności do ludzi różnych klas świata średniowiecznego.

20. Beata Wywrot-Wyszkowska (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Polska)

Elity w średniowiecznych miastach nadbałtyckich w świetle źródeł archeologicznych

Wieloletnie prace archeologiczne prowadzone w historycznych centrach miast nadbałtyckich dostarczyły niezwykle cennych źródeł do poznania ich kultury materialnej. Jednym z wielu zagadnień, które można rozpatrywać przez pryzmat źródeł archeologicznych jest luksus i styl życia wyrażane atrakcyjnym miejscem zamieszkania, określnym sposobem użytkowania przestrzeni prywatnej, formą domu mieszkalnego i jego wyposażeniem, bogatym asortymentem przedmiotów codziennego użytku, czy też posiadaniem dóbr luksusowych. Wszystkie te elementy były czytelnymi wyznacznikami wysokiego statusu ekonomicznego określonych grup ludności, które poniekąd tworzyły swoiste elity ówczesnych miast. W niniejszym referacie zostanie przedstawiona próba identyfikacji tychże elit w miastach nadbałtyckich na podstawie znalezisk archeologicznych.

21. Maciej Miścicki (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)

Możliwości identyfikacji elit mieszczańskich na podstawie charakterystyki zabytków drewnianych z Gdańska

Naczynia drewniane, zarówno dla zwykłych mieszczan jak i patrycjuszy miejskich, stanowiły przedmioty powszechnego użytku w późnym średniowieczu. Świadczą o tym między innymi źródła pisane, ikonograficzne i coraz liczniejsze znaleziska archeologiczne, które jednocześnie potwierdzają bogaty asortyment użytkowanych wyrobów drewnianych. Ich różnorodność pod względem techniki wykonania i kształtu pozwala wskazać naczynia tańsze i bardziej powszechne w użyciu oraz droższe, wyróżniające się znacznie większą starannością wykonania. Wśród tej grupy znalezisk zwraca także uwagę znakowanie przedmiotów, głównie beczek, różnego rodzaju znakami własnościowymi lub handlowymi.

Celem referatu jest ocena perspektyw badawczych dla identyfikacji elit mieszczańskich na podstawie specjalistycznych badań zabytków drewnianych. Na wybranej podstawie źródłowej dla średniowiecznego Gdańska zaprezentowane zostanie zagadnienie na ile kunsztowne naczynia wykonane z drewna można uznać za wyznacznik wysokiego statusu społecznego lub majątkowego. Ważnym elementem rozważań będzie możliwość identyfikacji kupieckich elit mieszczańskich na podstawie znaków własnościowych umieszczanych głównie na beczkach. Pojemniki te używano powszechnie w dalekosiężnym handlu bałtyckim, a wymiana handlowa miała istotny wpływ na kształtowanie się późnośredniowiecznych elit mieszczańskich. Możliwość powiązania merków znajdowanych na beczkach z konkretnymi osobami dałaby nowe dane na temat kierunków dystrybucji i kontaktów handlowych kupców u schyłku średniowiecza.

22. Michał Starski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)

Archeologiczne rozdroże. W poszukiwaniu wyznaczników elit w mniejszych miastach Pomorza Gdańskiego w późnym średniowieczu

Prowadzone w ostatnich dziesięcioleciach badania archeologiczne mniejszych miast Pomorza Gdańskiego dostarczyły znaczącej liczby danych o kulturze materialnej tej wielkości ośrodków w późnym średniowieczu. Dzięki temu możliwe stało się włączenie tej kategorii osad do obszernej problematyki przemian kulturowych społeczeństwa średniowiecznego. Jednym z wątków tych rozważań jest funkcjonowanie lokalnych elit i poziomu ich życia na tle ogółu populacji mniejszych i głównych ośrodków miejskich. Wyniki badań archeologicznych dostarczają bowiem pewnej ilości informacji umożliwiających obserwację tych zagadnień na podstawie charakterystyki wyznaczników materialnych – elementów wyposażenia gospodarstw domowych lub innych przedmiotów stosowanych w życiu codziennym. Kwestia ta nie zawsze jednak może być interpretowana jednoznacznie, co skłania do korzystania nie tylko danych archeologicznych, ale także informacji ze źródeł pisanych.

Zadaniem referatu będzie przybliżenie powyższej problematyki dla kilku mniejszych miasta Pomorza Gdańskiego. Na podstawie charakterystyki wybranych kategorii źródeł, jak wyrobów szklanych, metalowych oraz ceramicznych podjęte zostanie zagadnienie uczestnictwa w kulturze jako jednego z czynników wskazujących na przynależność do miejscowych elit. W równym stopniu poruszony zostanie także wątek problemów z jednoznaczną interpretacją niektórych przedmiotów jako wyznaczniki elitarnego statusu, a na tym tle samego zjawiska funkcjonowania elit w społeczeństwie małomiasteczkowym.

23. Marek Florek (Instytut Archeologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Polska)

Nagrobki typu stećci jako źródło do badań nad elitami średniowiecznej Bośni

Stećci – co można przetłumaczyć jako stojące, jako że większość z nich ma formę stojących kamiennych monolitów – to średniowieczne nagrobki z Bośni i Hercegowiny oraz przyległych do nich terenów Chorwacji, Serbii i Czarnogóry. Ich liczbę szacuje się od 50 do prawie 70 tysięcy. Najstarsze zachowane stećci pochodzą z XII w., najmłodsze z początku XVI w. Mają zróżnicowaną formę, najczęściej: płyt, stojących lub leżących monolitów i stylizowanych krzyży. Na części z nich znajdują się ryte lub płaskorzeźbione przedstawienia, m.in. broni, ludzi, zwierząt, scen rodzajowych, np. polowań, walk, tańca, a także różnego rodzaju symbole i ornamenty, sporadycznie krótkie napisy. Dawniej przypisywano je wyznawcom herezji bogomiłów lub pasterskim Wołochom, widziano w nich oryginalny wytwór ludności średniowiecznej Bośni, wolny od wpływów i wzorów zewnętrznych, przejaw renesansu tradycyjnych słowiańskich wierzeń pogańskich, korzeniami sięgających jeszcze czasów wspólnoty indoeuropejskiej. Obecnie wydaje się przeważać pogląd, że stećci, z ich formami i symboliką, mieszcząc się w szerokim nurcie zachodnioeuropejskiej plastyki sepulkralnej związanej z etosem rycerskim i chrześcijaństwem, są formą manifestacji odrębności lokalnych elit, związanej najpierw z próbami uniezależnienia się Bośni i Hercegowiny kolejno od Bizancjum, Serbii, Chorwacji i Węgier a później walką o utrzymanie suwerenności.

Przedstawienia znajdujące się na stećcach, zwłaszcza sceny rodzajowe, a także motywy heraldyczne, są nieocenionym źródłem do poznania kultury i życia lokalnych elit średniowiecznej Bośni.