Organizatorzy: Michał Przeździecki (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Katarzyna Pyżewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Marcin Białowarczuk (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Język sesji: polski

Data: 25-26.03.2021

Proponowany przez nas temat sesji obejmuje szeroko pojętą problematykę epoki kamienia, co oddaje zakres zainteresowań badawczych pracowników nowo powołanej Katedry Archeologii Epoki Kamienia – organizatora sesji z ramienia Wydziału Archeologii UW. Czas pandemii znacząco ograniczył możliwości prowadzenia badań terenowych sprzyjając jednocześnie planom, interpretacjom oraz podsumowaniom realizowanych projektów. Liczymy zatem, że sesja będzie dobrą okazją do zaprezentowania zarówno najnowszych odkryć, jak i podsumowania wieloletnich badań prowadzonych przez Państwa w kraju i za granicą.

 

Program sesji jest dostępny tutaj.

 

Lista prelegentów wraz z tytułami wystąpień i abstraktami:

Czwartek/ Thursday
25.03.2021

1. Małgorzata Kot (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Claudio Berto (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Adrian Marciszak (Wydziału Nauk Biologicznych, Uniwersytet Wrocławski), Maciej Krajcarz (Instytut Nauk o Ziemi, Polska Akademia Nauk, Warszawa), Marcin Szymanek (Wydział Geologii, Uniwersytet Warszawski), Krzysztof Stefaniak (Wydział Nauk Biologicznych, Uniwersytet Wrocławski), Magdalena Moskal del-Hoyo (Instytut Paleobotaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków), Natalia Gryczewska (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Tunel Wielki: pierwsze dolnopaleolityczne stanowisko jaskiniowe w Polsce

Jaskinia Tunel Wielki położona jest w Wąwozie Koziarnia niemal u szczytu Skał Sadlanych w sercu Ojcowskiego Parku Narodowego (woj. małopolskie). Jaskinia w formie tunelu o długości około 40m składa się dwóch komór przedzielonych wąskim przeciskiem. Stanowisko kopane było po raz pierwszy w latach 1967-68 przez Waldemara Chmielewskiego. Interdyscyplinarne analizy geologiczne i paleontologiczne doprowadziły do opracowania stratygrafii osadów oraz wstępnych określeń dotyczących chronologii stanowiska. Już wówczas zwrócono uwagę na obecność w dolnych osadach glin, szczątków środkowoplejstoceńskiego gatunku Pliomys Lenki, jednak interpretowano je jako pozostałości wypłukanych starszych osadów. Ponowne badania weryfikacyjne przeprowadzone na stanowisku w 2018 r., analiza szczątków małych ssaków a także pełna analiza paleontologiczna szczątków dużych ssaków pochodzących ze starej kolekcji doprowadziły do ustalenia, iż wszystkie poziomy glin plejstoceńskich można wiązać z okresem MIS 11- MIS 14, a zatem datować na okres 550-400 tysięcy lat temu. W najwyższym poziomie pakietu glin środkowoplejstoceńskich odkryto jeszcze w 1967 r. niewielki inwentarz zabytków krzemiennych, który nie został nigdy opublikowany ani opracowany.

Ponowne badania weryfikacyjne potwierdziły obecność zabytków krzemiennych w tej warstwie. Inwentarz złożony jest główne z odłupków o silnie zniszczonych postdepozycyjnie krawędziach oraz kilku rdzeni odłupkowych. Uzyskane wyniki analiz geologicznych i paleontologicznych pozwalają uznać ten inwentarz za nastraszy ślad użytkowania jaskiń na ziemiach Polski związany zapewne z obecnością na tym terenie homo heildelbergensis.

2. Andrzej Wiśniewski (Instytut Archeologii, Uniwersytet Wrocławski), Magdalena Ciombor (Instytut Archeologii, Uniwersytet Wrocławski), Jarosław Wilczyński (Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt, Polska Akademia Nauk), Krzysztof Stefaniak (Instytut Zoologii, Uniwersytet Wrocławski)

Szczątki kostne ze środkowopaleolitycznego stanowiska przy al. Hallera we Wrocławiu. Przyczynek do dyskusji o formowaniu się stanowisk

Jednym z najbardziej aktualnych problemów badań środkowego paleolitu stała sie dyskusja na temat formowania się stanowisk. Szczególne miejsce w tej dyskusji zajmują stanowiska otwarte ze szczątkami kostnymi fauny, uchodzącymi za pozostałości praktyk rzeźnickich lub łowieckich.

Przed blisko dwoma dekadami w rejonie stanowiska środkowopaleolitycznego znajdującego się przy al. Hallera we Wrocławiu dokonano odkrycia pierwszych szczątków kostnych fauny plejstoceńskiej. Podczas prac wykopaliskowych, trwających z przerwami do 2016 roku, uzyskano około tysiąc większych fragmentów kości zwierzęcych. Większość z nich wystąpiła w osadach pochodzenia rzecznego (B), datowanych na starszy okres zlodowacenia Wisły (MIS 5a-MIS 5c). Mniejszy zbiór został odkryty podczas eksploracji młodszych warstw zestawu C, datowanego na początek interpleniglacjału (MIS 3). Jako że w obu warstwach znaleziono stosunkowo liczne wyroby kamienne od początku brano pod uwagę związek depozycji szczątków z aktywnością ludzi.

W ostatnim czasie przystąpiono do przeanalizowania szczątków pod kątem tafonomii. Wstępne wyniki uściślają dotychczasowe uwagi. Stwierdzono, że szczątki uległy różnorodnym zmianom. Między innymi wykazano, że w analizowanym zbiorze najlepszym kandydatem na faunę będącą efektem aktywności ludzi są szczątki jednego gatunku, tj. żubra pierwotnego. Dominują one pod względem liczebnym, objętościowym i przestrzennym. W zbiorze kości, których nie udało się dotychczas przyporządkować pod względem systematycznym, występują pojedyncze egzemplarze z nacięciami, świeżymi pęknięciami związanymi z rozbijaniem i ekstrakcją szpiku. Występują również kości ze śladami ognia. Część szczątków reprezentujących inne rodziny niż wołowate i jest reprezentowana przez niewielkie fragmenty szkieletów. Naszym zdaniem mogą one stanowić efekt tafocenozy, nie mając związku z praktykami ludzi archaicznych. Do wniosków tych doszliśmy stosując różnorodne metody poczynając od analiz przestrzennych, poprzez obserwacje makroskopowe po analizy mikroskopowe. Niniejsze badania były finansowane z projektu Narodowego Centrum Nauki (nr 2017/25/B/HS3/00925).

3. Tadeusz Wiśniewski (Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu)

Kultura magdaleńska na Lubelszczyźnie – stan i perspektywy badań

Ostatnie lata badań nad osadnictwem magdaleńskim na ziemiach polskich przyniosły odkrycie kilku nieznanych dotąd stanowisk oraz publikacje kolejnych, ważnych opracowań naukowych. Nowe dane pochodzą niemal z całego obszaru magdalenienu na ziemiach polskich – od Dolnego Śląska na zachodzie po Lubelszczyznę i Podkarpacie na wschodzie. Do niedawna, ślady osadnictwa magdaleńskiego na Lubelszczyźnie zarejestrowano jedynie w wyżynnej części tego regionu w miejscowości Klementowice na Płaskowyżu Nałęczowskim. Z uwagi na bogaty inwentarz jest to jedno z najbardziej znanych obozowisk magdaleńskich z ziem polskich.

W latach 2015-2019 w wyniku realizacji projektu naukowego pn. „Osadnictwo późnopaleolityczne w zachodniej części Wyżyny Lubelskiej” (2014/15/N/HS3/01766) odkryto nowe ślady osadnictwa magdaleńskiego w Starych Barakach (Wzniesienia Urzędowskie) oraz w Wąwolnicy (Płaskowyż Nałęczowski). Inwentarze wymienionych stanowisk różnią się od siebie przede wszystkim pod względem ilościowym. Różny jest też skład i udział procentowy instrumentarium narzędziowego w odniesieniu do całego inwentarza.

Wyżyna Lubelska stanowi obszar północno-wschodnich rubieży osadnictwa magdaleńskiego w Europie Środkowej. W oparciu o dotychczasowe dane utrzymuje się, że miało ono wybitnie peryferyjny charakter, czyli rozproszony i trwający okresowo. Uzyskane wyniki dostarczyły ważnych argumentów do dalszej dyskusji, a w perspektywie przyszłych badań do ich kontynuacji i intensyfikacji.

4. Michał Przeździecki (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Elżbieta Ciepielewska (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie)

Kilka uwag na temat materiałów schyłkowopaleolitycznego kręgu z tylczakami ze stanowiska Rydno – Nowy Młyn I/2015

W 2015 roku, w zachodniej części rezerwatu Rydno (rejon Nowego Młyna) przeprowadzono badania archeologiczne związane z planowana na tym obszarze budową kopalni piasku. Jednym z efektów podjętych wówczas działań jest rozpoznanie krzemienicy na podstawie przesłanego typologicznych oraz morfotechnologicznych łączonej z osadnictwem społeczności schyłkowopaleolitycznego kręgu z tylczakami. Badaniami wykopaliskowymi objęto cały obszar zachowanego fragmentu koncentracji, od strony wschodniej podciętej przez skarpę nieczynnego wyrobiska. (łącznie 40 mkw.). Pozyskano przy tym niezwykle interesujący inwentarz 2430 zabytków krzemiennych, w przeważającej większości wykonanych z surowca czekoladowego. Omawiane artefakty występowały w obrębie lub w sąsiedztwie obiektu zabarwionego hematytem. Reprezentowane są one głównie przez produkty debitażu (rdzenie, wióry, odłupki, łuski), chociaż narzędzia wraz z charakterystycznymi odpadkami stanowią relatywnie liczną grupę, w skład której wchodzi ponad setka wytworów.

Szczególnie ciekawych wyników dostarczyły badania gabinetowe. Obok analizy typologicznej oraz surowcowej, objęły one studium technologiczne, oparte na obserwacji wykonanych składanek oraz szczegółowej analizie cech morfologicznych poszczególnych kategorii wytworów.

Zastosowane podejście pozwoliło na sformułowanie szeregu, wniosków dotyczących, m.in. kwestii homogeniczności badanego zespołu, jego przynależności kulturowo chronologicznej, atrybucji funkcjonalnej, a także szerokiego spektrum zachowań związanych z pozyskiwaniem, obróbką i wykorzystaniem surowców krzemiennych przez prahistorycznych „twórców” stanowiska.

5. Maciej Kaczor (Wydział Archeologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

Cichmiana 2 – nietypowe stanowisko schyłkowopaleolitycznych łowców-zbieraczy

Stanowisko Cichmiana 2 jest jednym z najbardziej oddalonych od wychodni krzemienia czekoladowego dużym stanowiskiem technokompleksu z liściakami ze znacznym udziałem tego surowca. Stanowi on około 20% zbiorów. Odkryto tam ponad 40 liściaków trzoneczkowatych z łuskaniem na stronę spodnią i 6 liściaków dwukątowych. Sugerując się takimi informacjami można spodziewać się nawiązania do stanowisk świderskich z południowego Mazowsza. Biorąc pod uwagę liczebność materiałów (blisko 10 tysięcy zabytków), Cichmiana 2 zdaje się być niezwykle wartościowym źródłem do badań technologicznych, szczególnie w poszukiwaniu zależności pomiędzy realizacją koncepcji świderskiej na różnego rodzaju surowcach krzemiennych. W 2017 roku przeprowadziłem badania metodą składanek, skupiając się na aspektach technologicznych. Wyniki prac okazały się zaskakujące. W związku z nimi, poza analizami cech wytwórczości krzemieniarskiej, zwróciłem uwagę na charakter samego osadnictwa. W moim referacie chciałbym przedstawić zarówno wyniki aplikacji metody składanek z perspektywy technologicznej, jak i zaproponować interpretacje dotyczące funkcjonowania stanowiska i jego potencjalnego znaczenia w świecie schyłkowoglacjalnych łowców-zbieraczy.

6. Iwona Sobkowiak-Tabaka (Wydział Archeologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

Społeczności schyłkowopaleolityczne i mezolityczne w zachodniej Polsce – osadnictwo, chronologia, środowisko

Kompleks późnoglacjalnych stanowisk w Lubrzy, położony jest na Pojezierzu Łagowskim w północnej części Pojezierza Lubuskiego w obrębie rynny subglacjalnej o długości ok. 18 km, o przebiegu NE-SW. Na brzegach zbiorników wodnych, znajdujących się w obrębie wspomnianej rynny, dziś całkowicie zuetrofizowanych, wystąpiło kilka późnoglacjalnych i wczesnoholoceńskich stanowisk archeologicznych. W efekcie badań wykopaliskowych prowadzonych na stanowisku nr 10, pozyskano ponad 5000 artefaktów krzemiennych. Wystąpiły one w obrębie 12 skupień i poza nimi. Cztery z nich związane są osadnictwem społeczności penetrujących ten teren w Allerødzie, a osiem kolejnych ze społecznościami bytującymi na tym obszarze w młodszym Dryasie. Badania na stanowisku 37, pozwoliły na odkrycie ponad 2300 artefaktów krzemiennych, identyfikowanych z penetracją tego terenu przez społeczności kultury hamburskiej, świderskiej i w młodszym mezolicie.

Badania w zakresie organizacji przestrzennej obozowisk, w połączeniu z rezultatami analiz traseologicznych umożliwiły rekonstrukcję aktywności podejmowanych w obozowiskach. Dzięki badaniom archeobiologicznym (palinologicznym, makroskopowych szczątków roślin, malakologicznym, kopalnych wioślarek i okrzemków) i geochemicznym rdzenia osadów biogenicznych, wspartych bezwzględnymi oznaczeniami ich wieku, możliwa była rekonstrukcja przemian paleośrodowiska w późnym glacjale i wczesnym holocenie.

7. Magdalena Sudoł-Procyk (Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Magdalena Malak (Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Hubert Binnebesel (Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu)

Kopalnia krzemienia czekoladowego w Porębie Dzierżnej, stan. 24 w świetle najnowszych wyników prac terenowych oraz datowań

Stanowisko Poręba Dzierżna 24 związane z pradziejową eksploatacją krzemienia czekoladowego, zlokalizowane jest w południowo-zachodniej części Wyżyny Ryczowskiej, która stanowi środkową część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.

W latach 2018-2019 przeprowadzone zostały badania sondażowe, które potwierdziły górniczy charakter zagłębień czytelnych na powierzchni terenu. W 2020 roku interdyscyplinarny zespół badawczy rozpoczął kompleksowe badania wykopaliskowe w ramach 5-letniego grantu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki nr 2018/30/E/HS3/00567.

Terenowa analiza ukształtowania powierzchni, wsparta wynikami skanowania LiDAR, pozwoliła wydzielić cztery strefy stanowiska, zróżnicowane ze względu na szerokość oraz głębokość reliktów wyrobisk oraz ich lokalizację względem stoku Doliny Udorki.

Głównym tematem wystąpienia będzie prezentacja bieżących wyników prac terenowych, prowadzonych w jednym z wykopów strefy 3. Zadokumentowane relikty obiektów oraz bogatych pracowni o charakterze nakopalnianym, zaprezentowane zostaną w kontekście uzyskanych datowań absolutnych (C14 oraz OSL), wskazujących na działalność człowieka na stanowisku pod koniec plejstocenu i na początku holocenu.

8. Katarzyna Kerneder-Gubała (Ośrodek Interdyscyplinarnych Badań Archeologicznych, Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk)

Paleolityczna kopalnia krzemienia czekoladowego w Orońsku, woj. mazowieckie. Nowe spojrzenie na zagadnienie najstarszego górnictwa skał krzemionkowych

Krzemień czekoladowy jako jeden z najlepszej jakości surowców do produkcji narzędzi, użytkowany był zarazem w obrębie jego złóż, jak i na obszarach od nich znacznie oddalonych szczególnie w epoce kamienia, ale też w późniejszych okresach. Złoża krzemienia czekoladowego znajdują się w północno-wschodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich. Rozciągają się na długości ok. 90 km w linii NW – SE od okolic Orońska (15 km na SW od Radomia) po dolinę Wisły w Zawichoście.

Pierwszymi badaczami złóż krzemienia czekoladowego byli Jan Samsonowicz – geolog oraz Stefan Krukowski. Dzięki nim zadokumentowano powierzchniowe pozostałości eksploatacji krzemienia czekoladowego. Badania wykopaliskowe prowadzone przez Stefana Krukowskiego w latach 30-tych XX wieku na stanowisku Orońsko 2 (tzw. „Orońsk II”) doprowadziły do odkrycia szybów górniczych datowanych przez autora na okres paleolitu schyłkowego na podstawie materiałów zabytkowych pochodzących z zasypisk szybów górniczych. Kolejne prace prowadzone przez archeologów na terenie Orońska miały charakter badań powierzchniowych. Najnowsze badania wykopaliskowe prowadzone od 2016 roku na stanowisku Orońsko II ujawniły obecność głębokich szybów górniczych oraz płytkich nisz zagłębionych w skałę wapienną zawierającą pierwotne warstwy krzemienia czekoladowego. Materiały krzemienne pochodzące z zasypisk szybów i nisz, jak i seria dat c14 uzyskanych z węgli drzewnych, kości i poroża potwierdzają jednoznacznie schyłkowopaleolityczny wiek kopalni.

Wystąpienie ma na celu prezentację najnowszych wyników badań kopalni krzemienia czekoladowego w Orońsku w świetle dotychczasowych danych na temat paleolitycznego górnictwa skał krzemionkowych.

Badania realizowane były w ramach grantu NCN „Wydobywanie i przetwórstwo krzemienia czekoladowego w paleolicie i mezolicie w północno-zachodniej strefie jego złóż w oparciu o wyniki badań sondażowych i geofizycznych”, nr 2015/17/HS3/0179, 2016-2019 oraz dofinansowania Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie w 2020 roku.

9. Witold Grużdź (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie), Katarzyna Pyżewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Witold Migal (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie)

Pozostałości pracowni krzemieniarskich na obszarze kompleksu stanowisk „Krzemieniec II” w Iłży

W prezentowanym referacie chcielibyśmy przybliżyć wyniki wstępnych badań terenowych na terenie wychodni krzemienia czekoladowego w Iłży na wzgórzu „Krzemieniec” (Wyżyna Kielecka). Kompleks stanowisk w tym miejscu został odkryty przez Stefana Krukowskiego w dwudziestoleciu międzywojennym i określony jako Krzemieniec I i II. Powierzchniowe prace weryfikacyjne zrealizowane zostały przez Janusza Budziszewskiego w 2013 roku.

W 2020 roku przeprowadziliśmy kolejne badania – prospekcję powierzchniową, odwierty przy użyciu sondy geologicznej, a także założyliśmy dwa wykopy sondażowe. W efekcie mogliśmy określić zasięg kompleksu stanowisk, odkryć liczne materiały krzemienne o zróżnicowanie metryce, stanowiące ślady licznych pobytów społeczności paleolitu i wczesnej epoki brązu. W trakcie badań odkryliśmy pozostałości kopalni krzemienia czekoladowego, będącego miejscem eksploatacji i wstępnej obróbki surowca krzemiennego. Dodatkowo, w jednym z sondaży zarejestrowaliśmy krzemienicę schyłkowopaleolityczną.

10. Michał Kasiński (Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński), Marcin M. Przybyła (Dolmen Marcin Przybyła, Michał Podsiadło s.c.), Elżbieta Trela-Kieferling (Muzeum Archeologiczne w Krakowie)

Nakopalniane pracownie krzemieniarskie z okresu neolitu w Bęble stan. 4, woj. małopolskie

Stan. 4 w Bęble, gm. Wielka Wieś, woj. małopolskie odkryte zostało w latach 1935-1936 przez Albina Jurę, który przeprowadził tam niewielkie prace powierzchniowe i wykopaliskowe. Rozpoznanie funkcji i określenie chronologii tego stanowiska ma kluczowe znaczenie dla badań nad górnictwem i przetwórstwem krzemienia w społecznościach wczesnorolniczych południowej Polski w pierwszej poł. V tys. BC. Analizy te wpisują się w problematykę „przełomu metrycznego” i początku eneolitycznych przemian kulturowych w Polsce. Dwuletni projekt, dofinansowany ze środków MKiDN w ramach priorytetu 5 NID, nr zadania – 00298/20 zakłada, że szczegółowa analiza wyrobów krzemiennych w połączeniu z wynikami nieinwazyjnych badań terenowych (szczegółowej analizy Numerycznego Modelu Terenu z wykorzystaniem danych LIDAR, badań elektrooporowych oraz magnetycznych) pozwolą zlokalizować warpie przyszybowe i ewentualne szyby kopalni, poznać rozmiar pola górniczego oraz wyznaczyć strefy funkcjonalne nieznanej do tej pory osady.

 

Piątek/ Friday
26.03.2021

11. Stefan Karol Kozłowski (Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie)

VI tysiąclecie BC nad Wisła i Odrą – My i Oni

 

12. Artur Grabarek (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Osadnictwo społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej w dorzeczu Wschodniej

Od ponad 120 lat na Wyżynie Małopolskiej, z różną intensyfikacją, prowadzone są badania nad osadnictwem społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej (KCWR). W wyniku tych zainteresowań mamy do czynienia z dwoma w miarę dobrze rozpoznanymi, wyodrębnionymi i zwartymi skupiskami osadnictwa. Pierwsze znajduje się na lessach podkrakowskich, drugie natomiast koncentruje się na lessach opatowsko-sandomierskich. Niemniej pomiędzy nimi jest jeszcze trzeci obszar, na którym również występują materiały tej kultury. Tym obszarem w granicach wzmiankowanego regionu jest dorzecze Wschodniej, obejmujące częściowo lessowe partie Garbu Pińczowskiego oraz pozalessowy mezoregion Niecki-Połanieckiej. Mimo że w przypadku tego terenu dysponujemy dość skromną bazą źródłową, głównie manifestującą się niewielką liczbą badań, a to z kolei przekłada się ogólnie na dość małą liczbę publikacji, to jednak na podstawie wyników otrzymanych podczas wykopalisk w Podlesiu, możliwe było postawienie tezy, iż za sprawą pierwszych rolników wzmiankowany region mógł odgrywać istotną rolę we wczesnym neolicie.

13. Marcin Dziewanowski (naukowiec niezależny)

Dolne Nadodrze w VI i V tys. przed Chr.- u progu sformalizowanego projektu studiów mikroregionalnych

W wygłoszonym referacie zostaną zaprezentowane wybrane elementy stanu wiedzy o sytuacji kulturowej na Dolnym Nadodrzu w VI i V tys. przed Chr. Zagadnienie to jest przedmiotem wieloletnich poszukiwań, studiów i badań rozpoczętych w połowie 9 dekady XX wieku. Autor w 1994 r. odkrył pierwszą osadę kultury rösseńskiej w Polsce, w 1996 r. pierwszą osadę KCWR na Wzniesieniach Szczecińskich, a w 2016 r. odkrył rondel z fazy IV a KCWK w Nowym Objezierzu. Początek zaawansowanego etapu studiów wyznacza jednak rok 2020, kiedy przebadał całe zagrody KCWR i KR, a z otaczających jam pozyskał ponad 10000 zabytków o szczególnej wartości poznawczej.

Celem referowanego projektu jest zbadanie sieci osad KCWR, KR i KCWK na Wzniesieniach Szczecińskich oraz w powiecie gryfińskim.

Badania terenowe realizowane są w konwencji „in depth reading” i mają na celu rozpoznawanie relacji między jednostkami dokumentacyjnymi poprzez składanki ceramiki, krzemieni i zabytków skalnych. Flotacja i sianie wypełnisk w ramach niewielkich jednostek pozwala na rozważania nad historią jam, zagród i osad w skali mikro, a także na budowanie tez na podstawie ustaleń ilościowych i jakościowych. W latach 2021-23 planowane jest kontynuowanie badań na obszarze około 100 hektarów, kryjących relikty kilku stanowisk oraz rozpoczęcie sformalizowanych badań rozpoznawczych w Gminie Kołbaskowo i w Gminie Stare Czarnowo dla rozprawy habilitacyjnej pt. Dolnoodrzański ośrodek neolityzacji i jego rola w recepcji zachodnioeuropejskich wzorców kulturowych na Niżu Polskim w neolicie (VI-III tys. przed Chr.).

14. Agata Borowska (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Artur Grabarek (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Osada społeczności kultury badeńskiej na stanowisk 4 w Grodkowicach, gm. Kłaj, woj. małopolskie

Stanowisko wsi Grodkowice położone jest na wzgórzu o miejscowej nazwie „Lisia Góra”. Odkryto je przypadkowo w 1937 r. Po wojnie przeprowadzono badania powierzchniowe, podczas których zebrano liczny materiał zabytkowy. W 1957 r. w trakcie prac ziemnych, na terenie Stacji Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Grodkowicach, A. Krauss przebadał ratowniczo zagrożoną zniszczeniem ziemiankę kultury badeńskiej. Dwa lata później, z ramienia Katedry Pierwotnej i Wczesnośredniowiecznej Uniwersytetu Warszawskiego, badania wykopaliskowe rozpoczął Zdzisław Sochacki. Następnie kontynuował je w latach 1962-63. Prace potwierdziły istnienie rozległej osady społeczności kultury badeńskiej, której powierzchnia szacowana jest przynajmniej na 2 ha. Badaniami została objęta środkowa część stanowiska oraz jego południowa granica. W ich wyniku odkryto 50 obiektów, wśród których znajdowały się jamy gospodarcze o różnej funkcji, ślady konstrukcji słupowych, paleniska, wybierzyska gliny. Pozyskano ponad 7000 ułamków naczyń ręcznie lepionych (fragmenty mis, amfor, kubków i garnków) oraz polepę, a także liczne zabytki kamienne i krzemienne. Na podstawie odkrytych materiałów okres funkcjonowania osady określono na fazę klasyczną, a w przypadku niektórych obiektów prawdopodobnie na schyłkowy etap rozwoju kultury badeńskiej w tym regionie.

15. Joanna Pyzel (Instytut Archeologii i Etnologii, Uniwersytet Gdański)

Neolityzacja Kujaw: odkrycia, metody, interpretacje w XXI wieku

Ostatnie dwie dekady przyniosły wiele nowych odkryć związanych z neolityzacją Kujaw. Szczególnie istotne były tu archeologiczne badania ratownicze na trasie autostrady A1 na Kujawach, prowadzone w latach 2001-2010 na 86 stanowiskach. Na 34 z nich odkryto pozostałości osadnictwa kultury ceramiki wstęgowej rytej: pojedyncze zabytki na złożu wtórnym, niewielkie skupiska obiektów oraz, po raz pierwszy na tym terenie, fragmenty dużych osad. Te dane, choć badane i opracowane przez wiele zespołów z zastosowaniem często odmiennych metod, dają możliwość podjęcia na nowo refleksji nad charakterem osadnictwa pierwszych społeczności rolniczych na wschodnich Kujawach.

W moim wystąpieniu zaprezentuję kilka wybranych mikroregionów, by na ich podstawie przedstawić synchroniczny i diachroniczny model osadnictwa oraz wynikające z niego konsekwencje dla interpretacji społeczno-gospodarczej ludności KCWR na Kujawach.

16. Michał Jakubczak (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk), Michał Leloch (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Lech Czerniak (Instytut Archeologii i Etnologii, Uniwersytet Gdański), Jakub Woreta (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie), Filip Zoń (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Długie domy trapezowate jako element neolitycznego krajobrazu Kujaw w 2 poł. V tys. cal. BC

Kultura brzesko kujawska pojawiła się około 2 poł. V tys. cal. BC, jako wytwór radykalnych zmian społecznych obejmujących kulturę późnej ceramiki wstęgowej i funkcjonowała do ok. 4000 cal BC. Mimo silnych związków z kulturą lendzielską w znaczący sposób manifestowała swoją odrębność wznosząc monumentalne długie domy a także wykorzystując wytwory charakterystyczne dla społeczności zbieracko-łowieckich. Zdecydowanie najbardziej wyróżniającym i charakterystycznym obiektem KBK są długie domy trapezowate będące podstawą stabilnej sieci osadniczej. W jej ramach funkcjonowały osady centralne (np. Brześć Kujawski, Osłonki, Dubielewo, Krusza Zamkowa), otoczone licznymi mniejszymi wioskami satelitarnymi (np. Konary, Miechowice, Pikutkowo). Unikatowy kształt domów i układy osad pozwalają na skuteczną interpretację danych teledetekcyjnych. Stwarza to szansę precyzyjnej rekonstrukcji sieci osadniczej na obszarze głównej – kujawskiej – ekumeny tej kultury.

Od końca 2020 roku prowadzone są prace nad poszukiwaniem i analizą stanowisk KBK z użyciem między innymi zdjęć termowizyjnych, multispektralnych, wysokorozdzielczych scen satelitarnych i danych LiDAR. W referacie zostaną omówione ich pierwsze wyniki. Badania prezentowane w wystąpieniu realizowane są w ramach projektu pt. Długie domy jako element złożonego krajobrazu kulturowego. Rekonstrukcja sieci osadniczej Kujaw w 2 poł. V tys. cal BC użyciem najnowszych metod teledetekcyjnych (NCN 2019/35/B/HS3/02941).

17. Piotr Papiernik (Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi) , Rafał Brzejszczak (Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego ), Piotr Kittel (Katedra Geologii i Geomorfologii Uniwersytetu Łódzkiego), Dominik Kacper Płaza (Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi), Joanna Wicha (Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi), Piotr Wroniecki (Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego)

Wyniki archeologicznych badań nieinwazyjnych przeprowadzonych w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice

Kompleksowe badania nieinwazyjne przeprowadzone w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowic przyniosły wzrost źródeł archeologicznych gruntownie zmieniający stan rozpoznania Archeologicznego Zdjęcia Polski. Systematyczne prospekcje powierzchniowe przyczyniły się do zlokalizowania niemal 600 stanowisk łączonych z epoką kamienia, pozwalających na charakterystykę przemian osadnictwa od późnego paleolitu po schyłek neolitu na obszarze (o powierzchni 160 km²) należącym do Pojezierza Kujawskiego.

W pracach na dużą skalę zastosowano metody nieinwazyjne takie jak prospekcja lotnicza, geofizyczna i geochemiczna oraz szczegółowa rejestracja źródeł ruchomych na powierzchni osad (16 stanowisk) i cmentarzysk megalitycznych (11 stanowisk). W przypadku poszukiwań grobowców kultury pucharów lejkowatych szczególnie przydatne okazało się połączenie obserwacji wynikających z prospekcji lotniczej i geofizycznej ze szczegółową rejestracją materiałów zabytkowych. Komplementarne zastosowanie tych metod pozwoliło na wiarygodną i precyzyjną lokalizację reliktów megalitów, obecnie zupełnie niewidocznych w terenie.

W przypadku badań osad KCWR i KPL jednoczesne zastosowanie zróżnicowanych metod, pozwoliło na rozpoznanie stanowisk w zakresie chronologii zasiedlenia, obecności obiektów archeologicznych i warstw kulturowych oraz umożliwiło określenie stopnia zachowania substancji zabytkowej.

Prezentowane badania zostały wykonane w ramach 4 zadań dofinasowanych przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach programu „Ochrona Zabytków Archeologicznych”, w latach 2013-2020.

18. Adam Wawrusiewicz (Dział Archeologii, Muzeum Podlaskie w Białymstoku)

Makrolityczne narzędzia krzemienne w kontekście subneolitycznych inwentarzy z terenów północnego Podlasia

Charakterystyka inwentarzy krzemiennych społeczności subneolitycznych zasiedlających obszary północnego Podlasia należy do jednych z najbardziej inspirujących zagadnień podejmowanych w ostatnich latach. Współczesne analizy stratyfikowanych zbiorów dobrze obrazują późnomezolityczny, ściślej janisławicki, charakter tej wytwórczości (np. stanowisko wydmowe w Grądach-Woniecko). W obrębie analizowanych zbiorów często pojawiają się jednak elementy nowe tj. trójkątne grociki strzał oraz makrolityczne narzędzia odłupkowe w typie noży, zgrzebeł lub pazurów. O ile pierwsza z wspomnianych kategorii została już szerzej opisywana, to druga będąca przedmiotem niniejszej prezentacji, jest często marginalizowana.

Makrolityczne narzędzia odłupkowe występują właściwie w inwentarzu każdego z lepiej rozpoznanych, podlaskich stanowisk kultury niemeńskiej. Wystarczy wspomnieć chociażby Sośnię, Stacze czy Grądy-Woniecko. Każdorazowo są to jednak formy skrajnie nieliczne. Brakuje też pozostałych elementów debitażu, które wskazywałyby na miejscową ich produkcję. Kluczem do zrozumienia fenomenu jest jednak zespół odkryty w kontekście stanowiska nr 56 w Złotorii, składający się na relikty wyspecjalizowanej pracowni krzemieniarskiej. Choć sama obróbka doskonałej jakości surowca była ukierunkowana na narzędzia rdzeniowe (siekiery dwuścienne i sztylety), to jednak powszechnie adaptowano dużych rozmiarów odłupki, będące niejako produktem ubocznym właściwej wytwórczości. Wykonane z nich zgrzebła, pazury i noże doskonale odpowiadają wspomnianym wcześniej okazom znanym z kontekstu subneolitycznej kultury niemeńskiej.

19. Marcel Bartczak (Instytut Archeologii, Uniwersytet Łódzki)

Jeongokri i Suyanggae – kluczowe stanowiska paleolitu koreańskiego

Celem mojego wystąpienia będzie omówienie pozycji wymienionych stanowisk w badaniach nad paleolitem Korei Południowej oraz prezentacja sposobów wykorzystania tych miejsc w upowszechnianiu wiedzy o badaniach archeologicznych i ochronie stanowisk wśród lokalnych społeczności.

Jeongokri (dawniej Chongokni) badał prof. Kidong Bae, obecnie dyrektor Muzeum Narodowego w Korei Południowej. Do najważniejszych odkryć na tym stanowisku zaliczył on pięściaki, były to jedne z pierwszych narzędzi tego typu odkryte na terenie Azji Wschodniej.

Z kolei kompleks stanowisk w Suyanggae badał prof. Yung-jo Lee, wieloletni dyrektor Instytutu Prahistorii Korei. Zarejestrowano tam pracownie krzemieniarskie datowane głównie na okres górnego i schyłkowego paleolitu.

Na obydwu stanowiskach wybudowano muzea i utworzono parki archeologiczne, gdzie cyklicznie odbywają się festiwale, które gromadzą gości z całego świata. Referat mój, jak już wspomniałem powyżej, będzie miał charakter dwuwątkowy. Omówiona zostanie w nim zarówno funkcja wymienionych stanowisk w przeszłości jak i rola tych miejsc dzisiaj.

Zachodnie przedgórze Tien Szanu to specyficzny obszar, na którym trudno prowadzić systematyczne badania powierzchniowe. Głębokie doliny i strome stoki skutecznie spowalniają efektywną prospekcję. W celu określenia w jakim stopniu tereny te były penetrowane i zasiedlane przez ludność paleolityczną niezbędne okazało się wykorzystanie metod pozwalających usprawnić proces poszukiwań.

Pierwszym etapem odpowiedzi na specyfikę krajobrazu było wykorzystanie modelowania predykcyjnego do wytypowania miejsc o największym potencjale występowania i zachowania warstw plejstoceńskich a tym samym stanowisk paleolitycznych. Następnie na podstawie opracowanego modelu wytypowano najbardziej obiecujące obszary do weryfikacji terenowej.

20. Michał Leloch (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Małgorzata Kot (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Karol Szymczak (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Wykorzystanie modelowania predyktywnego w poszukiwaniu stanowisk paleolitycznych w zachodnim przedgórzu Tien Szanu

Zachodnie przedgórze Tien Szanu to specyficzny obszar, na którym trudno prowadzić systematyczne badania powierzchniowe. Głębokie doliny i strome stoki skutecznie spowalniają efektywną prospekcję. W celu określenia w jakim stopniu tereny te były penetrowane i zasiedlane przez ludność paleolityczną niezbędne okazało się wykorzystanie metod pozwalających usprawnić proces poszukiwań.

Pierwszym etapem odpowiedzi na specyfikę krajobrazu było wykorzystanie modelowania predykcyjnego do wytypowania miejsc o największym potencjale występowania i zachowania warstw plejstoceńskich a tym samym stanowisk paleolitycznych. Następnie na podstawie opracowanego modelu wytypowano najbardziej obiecujące obszary do weryfikacji terenowej.

Znaczne zawężenie badań pozwoliło osiągnąć wyraźnie lepsze wyniki. Prospekcja prowadzona na wytypowanych obszarach w trakcie tylko jednego sezonu umożliwiła zlokalizowanie kilku nowych stanowisk paleolitycznych oraz kilkunastu punktów osadniczych, znacznie zwiększając liczbę znanych otwartych stanowisk paleolitycznych w tym regionie.

Przedstawione w referacie wyniki świadczą o przydatności zastosowanej metody, wskazując jednocześnie na możliwość zastosowania jej na innych, podobnych obszarach, ale także wskazują na intensywność osadnictwa, zwłaszcza środkowopaleolitycznego, w wysokogórskich obszarach Azji Centralnej.

21. Katarzyna Pyżewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Rafał Koliński (Wydział Archeologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

Wykorzystanie czertu do produkcji narzędzi na terenie północnego Iraku

W latach 2012-2017 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu prowadził inwentaryzację zabytków archeologicznych dziedzictwa kulturowego na terenie Autonomicznego Regionu Kurdystanu w Iraku. W trakcie tych badań na ok. 3000 km² terenu zadokumentowano 313 stanowisk archeologicznych, 110 jaskiń, 4 reliefy naskalne i 78 innych zabytków dziedzictwa.

Jednym z najciekawszych odkryć jest płaskie stanowisko prehistoryczne US 174, zidentyfikowane na równinie Harir, w północno-wschodniej części badanego regionu wstępnie datowane na przełom IV i III tys. p.n.e. (przełom późnego chalkolitu i wczesnej epoki brązu). Na jego powierzchni znaleziono bogatą kolekcję zabytków kamiennych, wskazująca na obecność w tym miejscu pracowni specjalizującej się w obróbce lokalnie pozyskiwanego czertu.

Przeprowadzone badania materiałów kamiennych skupiliśmy na kilku aspektach. Podjęliśmy się charakterystyki surowców, z których zostały pozyskane artefakty i określenia potencjalnych źródeł ich pozyskania. Poruszony został również aspekt technologiczny. Wyróżnione rdzenie, wióry, a także inne produkty debitażu zostały przeanalizowane pod kątem diagnostycznych cech określających zastosowane sposoby obróbki. Na tej podstawie scharakteryzowane zostały, na poziomie ogólnym, stosowane łańcuchy operacji w produkcji wiórowej doby neolitu i epoki brązu w z rejonie dorzecza Górnego Zabu. Należy podkreślić, że ze względu na kontekst pozyskania artefaktów –  w trakcie badań powierzchniowych, niemożliwym było określenie pełnych sekwencji obróbki. Efektem prowadzonych badań jest porównanie odkrytej pracowni z danymi dotyczących zaplecza surowcowego oraz sposobów jego obróbki stosowanych w rejonie Kurdystanu, ze szczególnym uwzględnieniem kopalń i pracowni eksploatujących lokalne złoża czertu znalezionymi przez włoskich archeologów  w Dżebel Zawa, ok. 100 km na zachód od stanowiska US 174.

22. Marcin Wąs (Instytut Archeologii i Etnologii, Uniwersytet Gdański)

Wióry typu naviform i upsilon z Catalhöyük: kontekst, technologia i interpretacja depozytu z domu nr 1

Wieloletnie badania wykopaliskowe na anatolijskim stanowisku Catalhöyük dostarczyły niezwykle bogatego zbioru wytworów z obsydianu i innych skał łupliwych. Wraz z innymi – często spektakularnymi – kategoriami źródeł są one śladem wielofazowego zasiedlania tellu przez społeczeństwa okresu neolitu. Dają one również wgląd w sekwencje zmian w technologii produkcji narzędzi obsydianowych. Szczególną grupę znalezisk, odzwierciedlających rytm przemian w wytwórczości, stanowią depozyty półsurowca, grotów i sztyletów odkrywane w podłogach domów funkcjonujących w poszczególnych etapach osadnictwa. Wśród nich szczególnie wyróżnia się depozyt z tzw. Domu 1, w którego skład wchodzą produkty technologii wiórowej określanej jako naviform core-and-blade technology. W referacie przedstawione zostaną materiały stanowiące podstawę analizy ich morfologii, koncepcji produkcji półsurowca oraz ich miejsca w szerszym kontekście kulturowym osadnictwa w Catalhöyük.

23. Karolina Joka (Wydział Archeologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

Kultywacja oraz udomowienie roślin wieloletnich na obszarze Bliskiego Wschodu w dobie Chalkolitu – zarys problemu i metody

Udomowienie roślin i będący tego następstwem rozwój rolnictwa, jest jednym z wyznaczników tzw. rewolucji neolitycznej, oraz elementem generującym powstanie szeregu zmian gospodarczych i społecznych (np. Miller 2000, Boivin 2016). Umiejętność upraw roślin miała wpływ na zmiany w krajobrazie (pola uprawne oraz deforestacja), społeczeństwie (osiadły tryb życia, magazynowanie zbiorów) oraz ekologii (udomowienie gatunków roślin oraz zwierząt) (Fuller 2016). Istotnym skutkiem rolnictwa był wzrost populacji, co wiązało się z powstaniem pozarolniczych specjalizacji oraz rozbudowanych form dystrybucji dóbr i handlu, a w końcu – urbanizacja (Scott 2017).

Niemniej jednak, na obszarze szeroko rozumianego Bliskiego Wschodu, okres między powstaniem rolnictwa, zorganizowaną formą upraw rolnych, a powstaniem miast jest znaczny i wynosi ok. 5000 lat (Boivin, Zeder et al. 2016). W tym okresie dokonała się tzw. secondary products revolution (Sherratt 1980) w trakcie której nastąpiła intensyfikacja oraz udomowienie pierwszych gatunków roślin wielorocznych, w tym sadowniczych – drzew oraz krzewów, (m.in oliwki, winorośle, daktyle, figi) oraz roślin przemysłowych – stosowanych do produkcji materiałów oraz farb (Sherratt 1999). Uprawy sadownicze i przemysłowe są wskaźnikiem wzrastającej stabilizacji społeczeństwa, jako że powiązane są z pojawieniem się praw do ziemi, idei własności, a także antropogenizacją środowiska naturalnego (Sherratt 1999). Stanowią one także jako jeden z czynników miastotwórczych (Jacobs 2000), jako że późniejsze cash crops (w archeobotanice termin ten odnosi się do roślin, które są uprawiane w celach handlowych, w odróżnieniu do upraw mających na celu zaspokojenie potrzeb lokalnej społeczności) którymi w dużej mierze były gatunki roślin wieloletnich, stanowiły nierozerwalny element kształtujący gospodarkę późniejszych ośrodków protomiejskich I miejskich (Sherratt 1999). Bardzo niewiele wiadomo jednak o samych procesach udomowienia I kultywacji roślin wieloletnich, jak I o roli jaką zjawiska te odegrały na płaszczyźnie przemian społeczno-ekonomicznych w okresie Chalkolitu na Bliskim Wschodzie.

Celem tego referatu jest więc zarysowanie problemów związanych z udomowieniem roślin wieloletnich, zdefiniowanie pytań badawczych oraz przedstawienie metod i narzędzi, które pozwolą zbadać dogłębnie zagadnienie udomowienia oraz kultywacji roślin wieloletnich w kontekście dywersyfikacji społeczno-ekonomicznej Chalkolitu na obszarze Bliskiego Wschodu, stanowiącej podwalinę późniejszych procesów miastotwórczych.

24. Marcin Białowarczuk (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Agnieszka Szymczak (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski)

Neolit obszarów wyżynno-górskich północnego Omanu z perspektywy badań w dolinie Qumayrah

Jesienią 2016 roku rozpoczęto realizację pierwszego polsko-omańskiego projektu archeologicznego w północnej części Omanu. Jest on wynikiem umowy pomiędzy Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW i Ministerstwem Dziedzictwa i Kultury Sułtanatu Omanu. Celem pierwszego etapu projektu, kierowanego przez prof. Piotra Bielińskiego z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego było wstępne rozpoznanie osadnictwa w niezbadanym dotychczas archeologicznie regionie Qumayrah w górach al-Hajar. W ich efekcie zarejestrowano łącznie 56 stanowisk i śladów osadniczych, datowanych od neolitu do okresu islamskiego.

W wystąpieniu zostaną zaprezentowane dotychczasowe rezultaty trzech sezonów badań powierzchniowych i sondażowych stanowisk związanych z epoką kamienia. Intensywne w tej strefie geograficznej procesy erozji i deflacji przyczyniły się do znacznej destrukcji większości z nich, co w dużym stopniu utrudnia identyfikację chronologiczno-kulturową. Niektóre stanowiska dostarczyły jednak istotnych źródeł krzemiennych i kamiennych wskazujących na regularny rozwój osadnictwa sezonowego w dolinie, przynajmniej od połowy V tys. BC. Interesujące są także współwystępujące z nim fragmenty muszli morskich ze śladami obróbki oraz paciorek wykonany z tego surowca. Ich obecność w regionie górskim oddalonym o prawie 100 km od najbliższego wybrzeża wskazuje na typowy dla tzw. neolitu arabskiego model osadniczy, polegający na sezonowej eksploracji obszarów wewnątrzlądowych przez osadników zamieszkujących na stałe wybrzeże Zatoki Omańskiej lub Zatoki Perskiej. Przeprowadzona w 2019 roku prospekcja geologiczna dostarczyła także pewnych przesłanek wskazujących, że potencjalną przyczyną rozwoju osadnictwa w omawianym regionie mógł być dostęp do surowców naturalnych.