Epoka kamienia – odkrycia, metody, interpretacje

Organizatorzy/ Organisers:

Katarzyna Pyżewicz¹, Marcin Białowarczuk¹, Michał Przeździecki¹, Witold Grużdź²¹Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
²Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska

Marcin Białowarczuk¹, Irena Kalantaryan², Michał Przeździecki¹, Marcin Frączek³, Jarosław Wilczyński⁴¹Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
²Institute of Archaeology and Ethnography, National Academy of Science, Armenia
³Instytut Geografii i Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Polska
⁴Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt, Polska Akademia Nauk w Krakowie, Polska

Getahovit 2. Armeńsko – polski projekt badań epoki kamienia w północnej Armenii

Getahovit 2 to jaskinia położona w dolinie rzeki Khachaghbyur w północnej Armenii. To wielokulturowe stanowisko archeologiczne jest badane od 2011 r. przez Irenę Kalantaryan z Instytutu Archeologii i Etnografii Narodowej Akademii Nauk Republiki Armenii. W roku 2021 r. rozpoczęto współpracę z Wydziałem Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Aktualne dane archeologiczne wskazują na duże zainteresowanie jaskinią przez prehistoryczne populacje z terenów górskich i wyżynnych Zakaukazia w okresie chalkolitu, późnego neolitu i górnego paleolitu. Kilkanaście poziomów osadniczych odkrytych do tej pory wskazuje na regularne, krótkotrwałe wizyty pasterzy neolitycznych w okresie od połowy VI do końca IV tysiąclecia p.n.e., a także epizodyczne wykorzystywanie jaskini przez myśliwych z górnego paleolitu w okresie 25000–22000 p.n.e. Wśród nich dowody na rozwój osadnictwa w dotychczas nieznanych w północnej Armenii fazach. Wiele z dotychczas zbadanych warstw zawierało interesujące formy narzędzi obsydianowych i kościanych, które sugerują różne sposoby eksploatacji środowiska naturalnego.

W wystąpieniu zaprezentowane zostaną wstępne wyniki dotychczasowych armeńsko-polskich badań na tym stanowisku oraz dalsze perspektywy badawcze.

Beata Bielińska-Majewska
Muzeum Okręgowe w Toruniu, Polska

Paleolit schyłkowy wschodniej części Kotliny Toruńskiej w świetle najnowszych wyników badań wykopaliskowych w Brzozie (Toruń-Rudak)

Wschodnia część Kotliny Toruńskiej, a w szczególności kompleks krzemienic w Brzozie (Toruń-Rudak), stanowi jedno z najważniejszych miejsc osadniczych datowanych na schyłkowy paleolit na Niżu Polskim. Cały kompleks, zajmujący obszar pola wydmowego o wymiarach około 1200×600 m, znajduje się w północno-wschodniej części toruńskiego poligonu artyleryjskiego. W rejonie tym, do 1990 r., wyróżniono ponad 90 punktów (określanych wówczas jako stanowiska), które od 2015 r., zgodnie z wytycznymi Wojewódzkiego Kujawsko-Pomorskiego Konserwatora Zabytków, uznane zostały za jedno stanowisko o numerze 50.

W latach 2015–2023, w ramach badań archeologicznych prowadzonych przez Muzeum Okręgowe w Toruniu, dokonano odkrycia nowych koncentracji krzemiennych. Badania wykopaliskowe objęły powierzchnię 422 m². Jednym z założeń badawczych była weryfikacja wcześniejszych ustaleń związanych z przynależnością taksonomiczną, chronologiczną i stratygraficzną, a zwłaszcza zbadanie, czy istnieją na tym obszarze strefy o nienaruszonej stratygrafii z materiałem krzemiennym, w układzie zbliżonym do pierwotnego. W wyniku prac odkryto ponad 25 000 wytworów krzemiennych, w tym liczne rdzenie, narzędzia krzemienne, formy techniczne, półsurowiec, odpady i łuski. Pozyskano także przedmioty kamienne związane z obróbką krzemienia, fragmenty kości zwierzęcych, w tym paliczki renifera oraz bursztyn i konkrecję żelazistą.

Celem referatu jest prezentacja wstępnych wyników badań oraz podkreślenie znaczenia Kotliny Toruńskiej jako kluczowego obszaru w kontekście osadnictwa dotyczącego schyłkowego paleolitu. Na badanym obszarze, mamy do czynienia z wyjątkowym dziedzictwem archeologicznym, zachowanym w specyficznym kontekście stratygraficzno-planigraficznym, który dokumentuje obecność pierwszych grup ludzkich u schyłku starszej epoki kamienia. Ze względu na swoją wartość naukową, teren ten powinien zostać objęty szczególną ochroną prawno-konserwatorską, aby zachować jedno z najcenniejszych stanowisk archeologicznych w tej części Polski.

Dariusz Bobak¹, Maria Łanczont², Marta Połtowicz-Bobak³¹Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Polska
²Instytut Nauk o Ziemi i Środowisku, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Polska
³Instytut Aracheologii, Uniwersytet Rzeszowski, Polska

Badania nad starszą epoką kamienia nad środkowym Sanem

Przez całe pradzieje San wyznaczał ważną granicę kulturową pomiędzy zachodem a wschodem. Rzeka ta spełnia także ważną graniczą rolę w kontekście regionalnym (geomorfologicznym) i dotyczy to praktycznie całej jej długości, zarówno w odcinku karpackim, jak i podkarpackim.

W swoim górnym biegu, po Przemyśl, San jest rzeką górską, która łączy Bieszczady ze strefą pogórzy karpackich, natomiast poniżej ujścia z Karpat już w obrębie Kotliny Sandomierskiej jest typową rzeką nizinną o szerokiej dolinie. Stanowi naturalny trakt komunikacyjny z funkcją tranzytowego korytarza ekologicznego dla migracji roślin i zwierząt, między Karpatami a ich przedpolem, zaś strefa pograniczna wysoczyzn po obu stronach rzeki i doliny stwarzała w plejstocenie dogodne warunki środowiskowe dla osadnictwa.

Badania, zwłaszcza prowadzone w ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat pozwoliły na odkrycie serii stanowisk paleolitycznych, z których najstarsze odnosi się do środkowego paleolitu.

Najliczniejsze znane dziś z Polski południowo-wschodniej stanowiska łączy się z młodszą fazą górnego paleolitu i starszą fazą paleolitu schyłkowego. Są to magdaleńskie stanowiska w Hłomczy, Wierzawicach, Grodzisku Dolnym oraz epigraweckie stanowisko w Świętem. Można do nich dołączyć powierzchniowe znaleziska z Żurawicy pod Przemyślem i Zabłotców koło Radymna, które łączymy z grawetienem lub epigrawetienem oraz być może ze Zmysłówki (pow. Leżajsk), która dostarczyła niewielkiego, mało dystynktywnego materiału, który jednak, jak się wydaje można łączyć z okresem starszym niż początki holocenu. Warto też wspomnieć o pojedynczym znalezisku drapacza z Hnatkowic w powiecie przemyskim.

Stanowiska paleolityczne Polski południowo-wschodniej są powiązane z Sanem i jego karpackimi dopływami. Wyraźnie rysują się dwa centra: nad Sanem oraz nad Wisłokiem.

Osadnictwo nadsańskie obejmuje dwa rejony: tereny Karpat, skąd znane są pojedyncze stanowiska (Hłomcza, Ruszelczyce) oraz lessowe wysoczyzny podkarpackie. Bardzo wyraźnie widoczne jest rozmieszczenie osadnictwa na obrzeżach Wysoczyzny Kańczuckiej, nieco powyżej lessowej terasy średniej Sanu oraz dwa (Przemyśl – Buszkowice, Święte koło Radymna) na jej brzegu od strony Sanu. Łagodnie urzeźbione, ale zróżnicowane pod względem form tereny, położone powyżej szerokiej doliny Sanu oraz sieć małych rzeczek i strumieni – dopływów Sanu tworzyły bardzo dogodne warunki do zakładania obozowisk oraz do prowadzenia działalności gospodarczej – przede wszystkim polowań. Występowaniu zwierzyny łownej w okresie późnego pleniglacjału musiała sprzyjać specyficzna i stosunkowo bogata roślinność zimnego stepu i tundry z płatami widnych lasków na lessowym podłożu, niewątpliwie o mozaikowym układzie warunkowanym różną ekspozycją stoków i obecnością systemów dolinek ze stałym odpływem, zasilanych z Karpat. Dodatkowym istotnym elementem jest występowanie wychodni surowców (np. żwiry mieszane z materiałem północnym na pierwotnym lub wtórnym złożu odsłaniające w podcięciach i rozcięciach erozyjnych).

Karolina Bugajska
Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska

Chronologia cmentarzyska łowców-zbieraczy epoki kamienia w Dudce na Mazurach i jego relacja czasowo-przestrzenna do stref osadniczych

Na cmentarzysku w Dudce odsłonięto 25 grobów i szczątki około 120 osobników. Formy pochówków były bardzo różnorodne, takie jak: pochówki pierwotne, głównie w pozycji siedzącej, pochówki wtórne i ciałopalne. Dzięki licznym datowaniom radiowęglowym udało się ustalić chronologię cmentarzyska oraz powiązać ja ze zmianami jakie zachodziły w strategii osadniczej miejscowych łowców. Cmentarzysko funkcjonowało głównie w okresie kultury Zedmar, choć ulokowano je w miejscu, które było już wykorzystywane do celów funeralnych w okresie późnego mezolitu, co potwierdza data jednego z pochówków pierwotnych (grób Vi–17). Dotychczas sądzono, że cmentarzysko przestało funkcjonować w okresie post-Zedmar i teren ten był w późnym neolicie wykorzystywany wyłącznie do celów osadniczych. Wyniki datowań wskazują jednak, że pochówki składano na cmentarzysku do końca późnego neolitu, czyli do końca osadnictwa na wyspie.

W sezonie 2023 i 2024 wznowiono prace wykopaliskowe w Dudce, które koncertowały się na dalszym rozpoznaniu cmentarzyska oraz jego peryferii. Na cmentarzysku odsłonięto kilka małych jam z depozytami kości zwierzęcych, datowane na post-Zedmar i późny neolit. Odkryta została też kolejna strefa obozowania na stoku pomiędzy cmentarzyskiem a brzegiem jeziora (wykop XIII). Miejsce to najintensywniej zasiedlano w okresie kultury Zedmar, czyli w tym samym czasie kiedy teren plateau był intensywnie wykorzystywany do celów grzebalnych i rytualnych. Poza licznymi kośćmi zwierzęcymi, ceramiką i krzemieniem, odsłonięto również pozostałości obiektów mieszkalnych i palenisk. Wynika z tego, że cmentarzysko nie było ulokowane w odseparowaniu od miejsc obozowania, a w ich bezpośrednim sąsiedztwie.

Badania finansowane przez Narodowe Centrum Nauki, grant nr 2020/39/B/HS3/02375 realizowany na Wydziale Archeologii UW.

Sylwia Buławka¹, Nazarij Buławka²¹Badaczka niezależna
²Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska

W poszukiwaniu źródeł surowca… Wstęp do badań nakopalnianej rzeźby terenu przy użyciu głębokiego uczenia na przykładzie kopalni krzemienia w Egipcie

Pierwotne złoża surowców krzemionkowych występują w Egipcie w obrębie wapiennych formacji skalnych umiejscowionych wzdłuż Nilu, od Kairu na północy aż po Esnę na południu, oraz na przyległych do nich pustynnych płaskowyżach. Kopalnie krzemienia zlokalizowane są na obszarze suchych dolin rzecznych (wadi) prowadzących od Nilu w kierunku pustyni. Znanych jest wiele kopalni, które były eksploatowane już od czasów paleolitu (MSA), jak Nazlet Khater, Beit Allam, Nazlet Safaha, czy Teby Zachodnie. Surowce krzemionkowe pozyskiwane były jednak także w innych rejonach w okresach późniejszych, co najmniej po Okres Późny (czasy równoległe Epoce Brązu i Żelaza w Polsce).

Poza badaniami terenowymi, czy wykorzystaniem badań geofizycznych do analiz terenów górniczych można zastosować także szereg innych metod. Do często wykorzystywanych należą cyfrowe modele wysokościowe o dużej rozdzielczości tworzone przy pomocy skanowania laserowego (LiDAR) czy fotogrametrii z użyciem UAV. Na terenie Egiptu nie są one łatwo dostępne. Biorąc pod uwagę jednak, że obszary górnicze znajdują się w pustynnym krajobrazie i nie są pokryte gęstą roślinnością, większość cech górniczych jest widoczna na zdjęciach satelitarnych. Można więc je wykorzystać do opracowania modelu głębokiego uczenia w celu wykrywania poszczególnych szybów. Najlepszym przykładem okazała się jedna z największych i najlepiej przebadanych kopalni krzemienia w Egipcie w Wadi el-Sheikh, na terenie której widoczne są różne metody wydobycia surowca.

Podczas wystąpienia omówiona zostanie problematyka badań krajobrazu górniczego przy użyciu zdjęć satelitarnych i sztucznej inteligencji.

Janusz Budziszewski¹, Michał Jakubczak², Dawid Jagłowski³, Jakub Karczewski³, Aleksandra Wołk⁴¹Badacz niezależny
²Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk w Warszawie, Polska
³Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
⁴Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Polska

Rozpoznawanie pozostałości pradziejowych kopalń krzemienia na terenach rolniczych. Kopalnia krzemienia czekoladowego „Bednarzu” w Kotlarce koło Iłży

Badania wykopaliskowe pradziejowych kopalń krzemienia są niezwykle czasochłonne i kosztowne, a w efekcie zazwyczaj dają tylko cząstkowy obraz stanowiska. Zatem niezbędne jest rozwijanie kompleksowych, niedestrukcyjnych analiz całych stanowisk tego typu. W ostatnich latach fascynujące możliwości badań stanowisk o zachowanej pradziejowej rzeźbie stworzył LiDAR.

Jednak większość stanowisk pragórniczych znajduje się dziś na terenach zupełnie przekształconych przez nowożytną działalność rolniczą. Zmiany technologiczne ostatnich dekad zupełnie zmieniły możliwości badań również takich stanowisk. Wiedzę o lokalnej geologii wzbogaca aerofotografia satelitarna oraz lotnicze skanowanie laserowe. Wgląd w strukturę stanowisk uzyskać można dzięki aerofotografii wykonywanej z niskiego pułapu przy pomocy dronów oraz metodom geofizycznym (szczególnie obiecująca jest GPR). Precyzyjną lokalizację materiałów powierzchniowych zrewolucjonizował GPS, a ich przestrzenne analizy – GIS.

Analizy odkrytego w 2011 roku stanowiska „Bednarzu” w Kotlarce koło Iłży posłużyły stworzeniu algorytmu kompleksowych, nieinwazyjnych badań pozostałości eksploatacji krzemieni zniszczonych nowożytną działalnością rolniczą. Szczególną uwagę poświęcono analizom powierzchniowych materiałów krzemiennych, w typie określanym kiedyś przemysłem wierzbickim, których zrozumienie od ponad stu lat sprawia polskim archeologom kłopoty.

Elżbieta Ciepielewska¹, Michał Szubski²¹Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska
²Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska

Zróżnicowanie przygotowania rdzeni dwupiętowych na schyłkowopaleolitycznym stanowisku Michałów-Piaska (Rydno) oraz cyfrowa analiza przestrzenna materiałów ze starszych badań wykopaliskowych

Stanowisko w Michałowie-Piasce (gm. Skarżysko Kościelne, woj. świętokrzyskie) należy do kompleksu Rydno będącego skupiskiem stanowisk schyłkowopaleolitycznych i mezolitycznych skoncentrowanych wokół lokalnych wychodni hematytu. Położone jest na piaszczysto-żwirowej terasie rzeki Kamiennej, na jej prawym brzegu. Badania na stanowisku prowadzone w latach 1996–2007 przez ekipy PMA oraz IAiE PAN dostarczyły przede wszystkim bogatych materiałów identyfikowanych ze schyłkowopaleolitycznym osadnictwem społeczności kultury świderskiej.

Elementem prac gabinetowych nad materiałem z krzemienicy I-1996 (ary 16, 26, 27) jest studium rdzeni z krzemienicy I-96 i krzemienicy II-96, które obrazują strategię wykorzystania krzemienia czekoladowego, surowca absolutnie dominującego w inwentarzu. Możemy zaobserwować różnice w sposobie adaptacji konkrecji, w zależności od pierwotnego kształtu bryły, występujące w poszczególnych krzemienicach.

Chcielibyśmy również przedstawić metodę cyfryzacji dokumentacji archiwalnej. Dzięki wykonanej w terenie skrupulatnej planigrafii, możliwe stało się przeniesienie jej do środowiska GIS. Znacznie ułatwia to przeprowadzanie analiz przestrzennych oraz otwiera nowe możliwości interpretacji materiału.

Marcin Dziewanowski
Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska „Jastrzębiec”, Przecław, Polska

Badania osad wczesnoneolitycznych na przykładzie stan. 5 w Mierzynie, pow. policki w konwencji “in-depth reading” i ich znaczenie dla dziedziny archeologii

W efekcie realizacji projektu badań mikroregionalnych na Wzniesieniach Szczecińskich autor zidentyfikował co najmniej 35 zagród KCWR i pozyskał około 30000 zabytków w trakcie eksploracji klasycznej, siania i flotacji. Kluczowe znaczenie w projekcie ma metoda składanek jako narzędzie dla studiów nad organizacją przestrzenną osady centralnej KCWR w Mierzynie, stan. 5. Badania realizowane w konwencji „in depth reading” dostarczyły wyjątkowych zestawów zabytków dla badań nad kamieniarstwem w zakresie produkcji żaren z piaskowców oraz modyfikacji importowanych narzędzi szlifowanych. Również licznie reprezentowane wyroby krzemienne tworzące składanki także między obiektami. Ceramika ornamentowana m.in. w stylu: nadłabskim, nadsoławskim, ale też nadreńskim, jest pod wieloma względami diagnostyczna i umożliwia dopasowywanie fragmentów rozproszonych po różnych obiektach. Wykonane składanki i dopasowania różnych kategorii źródłowych zmieniają znaczenia i interpretacje zabytków, warstw, obiektów, otwierając bramę do innej percepcji osad z doby „rewolucji neolitycznej”.

Marcin Dziewanowski
Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska „Jastrzębiec”, Przecław, Polska

Metoda wielościenna w obróbce skał we wczesnym neolicie na przykładzie znalezisk z Dolnego Nadodrza

W 2019 r. autor obronił rozprawę doktorską poświęconą wytwórczości narzędzi wielościennych z krzemienia (siekier, dłut, sztyletów) w IV I III tys. przed Chr. na Dolnym Nadodrzu.

W kolejnych latach kontynuował badania ukierunkowane na początki neolitu w regionie, ale ich celem było także zebranie danych o nowej jakości na Niżu Polskim, jaką były narzędzia szlifowane. Okazało się, że stanowiska KCWR są bardzo zasobne w ślady zaawansowanej technologicznie obróbki skał lokalnych i importowanych, a pozyskany zbiór należy do najliczniejszych w Polsce.

Autor starał się zbierać całość materiału skalnego i dopiero po oczyszczeniu i dokumentacji dokonywał selekcji. Dzięki zabiegom siania i flotacji pozyskano także sporo drobnych zabytków, jak łuski (od 2 mm) z modyfikacji narzędzi szlifowanych. Niepozorne okruchy skalne zmieniły status, gdy wykonano składanki między odległymi obiektami. Bardzo często spotykane są relacje między zabytkami znajdowanymi w jamach zachodnich i wschodnich oraz między odległymi zagrodami. Pełen przekrój kategorii zabytkowych (od mikrołusek do całych okazów i modyfikacji) daje z kolei możliwość podjęcia studiów nad ideą obróbki wielościennej jako prologu koncepcji znanych w późnomezolitycznych i protoneolitycznych kulturach kręgu północnego.

Patrycja Filipowicz¹, Arkadiusz Marciniak¹¹Wydział Archeologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Polska

Późnoneolityczny kompleks budowli niemieszkalnych w Çatalhöyük

W trakcie niemal 25 lat polskich badań na tym znanym neolitycznym stanowisku, wpisanym w 2012 r. na listę dziedzictwa UNESCO, udało się kompleksowo rozpoznać charakter osady Çatalhöyük w ostatnich trzystu latach jej istnienia. Od 2018 roku badania koncentrują się na niezbadanej dotąd wschodniej części stanowiska (tzw. East Area). W ramach pięciu sezonów badań wykopaliskowych odkryto tam kompleks budowli o niemieszkalnym charakterze, położonych wokół dużego otwartego placu. Do jego najważniejszych elementów należą: (i) wielopomieszczeniowa budowla grobowa ze złożonymi w niej pochówkami (Budynek 173), (ii) ceremonialna budowla z malowidłami i kilkunastoma platformami (Budynek 174) oraz (iii) niewielka struktura z wyjątkową koncentracją celowo zdeponowanych przedmiotów o nieutylitarnym charakterze (Budynek 176). Kompleks budowli z East Area jest pierwszym udokumentowane przykładem wolnostojącej architektury niemieszkalnej w Çatalhöyük. Na specjalny charakter tego założenia wskazuje także mnogość zdobionych przedmiotów, takich jak figurki, fragmenty reliefów ściennych, gliniane, kamienne i kościane przedmioty.

Celem naszego wystąpienia jest przedstawienie wyników badań East Area, w szczególności prezentacja kompleksu budowli niemieszkalnych oraz praktyk pogrzebowych z nim związanych, w kontekście zmian społecznych i demograficznych w schyłkowym okresie zamieszkiwania Çatalhöyük.

Artur Grabarek¹, Agata Borowska²¹Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
²Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska

Osada społeczności kultury pucharów lejkowatych na stan. 1 w Ćmielowie, woj. świętokrzyskie, w świetle najnowszych badań

W 1919 r. Zdzisław Lenartowicz, nauczyciel z Ostrowca Świętokrzyskiego, a zarazem uczeń Jana Matejki, odkrył na Wzgórzu Gawroniec w Ćmielowie osadę górników należących do społeczności kultury pucharów lejkowatych. Ranga znalezisk szybko przykuła uwagę badaczy. Niestety II wojna światowa przerwała te zainteresowania. Dopiero niedługo po jej zakończeniu, w 1947 Zofia Podkowińska rozpoczęła pierwszy sezon badań wykopaliskowych. W sumie przeprowadzono sześć kampanii badawczych (1947, 1948, 1950, 1954, 1955, 1961), z czego w ostatnim sezonie pracami kierował Zygmunt Krzak. Łącznie przebadano powierzchnię około 42 arów, na której odkryto 246 obiektów oraz pozyskano około 150000 zabytków.

Rozparcelowanie zbioru po różnych instytucjach, brak monograficznego opracowania, jak i blokowy system badań, skupiający się przede wszystkim na rozpoznaniu środkowej, kulminacyjnej partii stanowiska, były głównym powodem do rozważenia powrotu na osadę. Jednocześnie, równie ważnym asumptem do rozpoczęcia nowego rozdziału w historii badań jest rozwój analiz interdyscyplinarnych. W związku z powyższym, po 62 latach, postanowiono w 2023 r. powrócić na stanowisko i objąć badaniami północnowschodnią część osady.

W pierwszej kolejności przeprowadzono badania geofizyczne. Warto dodać, że pomimo niewielkiej skali badań, dokonano szeregu istotnych odkryć, poszerzających wiedzę na temat stanowiska, zarazem kierunkujących dalsze perspektywy badawcze. W ciągu trzech kampanii wykopaliskowych rozpoznano powierzchnię około 2,5 ara, na której zarejestrowana 20 obiektów, w tym dwa groby szkieletowe dzieci w wieku Infans I. Pozyskano także ponad 10000 zabytków z różnych kategorii surowcowych, w tym pierwsze zabytki wykonane z miedzi.

Badania będą z pewnością kontynuowane, bowiem ilość zaskakujących odkryć pozwala z nadzieją oczekiwać dalszych, spektakularnych rezultatów. Szczególne oczekiwania znajdują odzwierciedlenie w wymiarze chronologicznym, gdzie nadal brak dokładnego datowania osady. Jednak liczne węgle drzewne, które udało się pozyskać, dają ogromne szanse, aby zmienić ten stan rzeczy. Z kolei, obecność grocika krzemiennego charakterystycznego dla społeczności kultury lubelsko-wołyńskiej, pozwala stawiać tezy, że wzmiankowana osada mogła podlegać wpływom z innych środowisk kulturowych. Kontynuacja badań wykopaliskowych, jak i wykorzystanie całego wachlarza interdyscyplinarnych analiz bez wątpienia umożliwią lepsze poznanie charakteru osadnictwa społeczności KPL na stanowisku 1 oraz ich relacji z innymi grupami tej ludności.

Natalia Gryczewska¹, Greta Brancaleoni², Maciej T. Krajcarz², Michał Wojenka³, Jarosław Wilczyński⁴, Marcin Sulwiński⁵, Małgorzata Suska-Malawska⁵¹Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
²Instytut Nauk Geologicznych, Polska Akademia Nauk w Warszawie, Polska
³Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Polska
⁴Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt, Polska Akademia Nauk w Krakowie, Polska
⁵Wydział Bologii, Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych, Uniwersytet Warszawski, Polska

Unikalny przypadek fumiers w Polsce: wyniki biomarkerów i mikromorfologii z Jaskini Łokietka (Południowa Polska)

During the Neolithic and later times, many caves and rock shelters were used as stables by shepherds. To maintain cleanliness and make room for new stabling seasons, dung was often piled up and burnt, leaving behind distinct sedimentary sequences rich in burnt and unburnt organic material. These deposits, known as fumiers, are well-documented in the Mediterranean but remain less studied in Central Europe. This study presents a unique case of a fumier site in Poland—Łokietka Cave—focusing on its Late Pleistocene-Holocene sedimentary sequence. Preliminary archaeological data indicate human occupation connected to the Neolithic and Eneolithic, with the uppermost mixed layers containing younger traces. To analyse the sequence, biomarker and micromorphological methods were applied.

The results revealed that the upper part of the sequence has been reworked, likely due to occupation, and its basal unit exhibits a high concentration of faecal spherulites, confirming the presence of herbivore dung. Below, a typical fumier deposit is present with distinct facies: a) thinly laminated, unburnt layers representing degraded dung accumulation; b) burnt substrate; c) charred material (charcoal and bone) accumulation; d) ash accumulation, with some unit exhibiting high content of faecal spherulites. The presence of in situ, non-burnt degraded dung with abundant faecal spherulites provides evidence of live herbivore animals in the cave, while the presence of charcoal and burnt bone fragments indicates that fuels other than dung were also used. The lowermost analysed part of the sequence is characterized by loess-like sediments with pronounced platy and granular microstructures, indicative of frost action, supporting a deterioration of the climate. Notably, herbivore dung was absent in this part. Faecal biomarkers indicated the presence of non-human faecal matter in all layers except the Late Pleistocene. Preliminary identification of livestock through biomarker and micromorphology analyses suggests that the animals stabled at the site were herbivores. This study highlights: a) the likely use of the cave as a livestock pen; b) site maintenance practices involving dung burning; c) the use of multiple fuel sources, including dung, charcoal, and bones. Future research will include more in-depth analyses and collaborations to further refine these findings.

Witold Gumiński
Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska

Ryba czy bekon? Zróżnicowanie konsumpcji na stanowiskach łowieckich z epoki kamienia w Dudce i Szczepankach na Mazurach

Stanowiska Dudka i Szczepanki leżą na dwóch wyspach dawnego Jeziora Staświn na Mazurach. Osadnictwo na obu wyspach trwało równolegle od późnego paleolitu, przez cały mezolit, paraneolit, czyli kulturę Zedmar, aż do końca neolitu i zajmowało praktycznie te same miejsca przez całą epokę kamienia. W Dudce była to osada na południowym cyplu, osobne siedlisko we wschodniej zatoce oraz w nowo badanej strefie (wykop XIII) na skłonie brzegu wyspy poniżej cmentarzyska. W Szczepankach, poza osadą główną (sektor E i S), znajdowała się jeszcze odosobniona enklawa na wschodnim cyplu wyspy – Szczepanki A.

Przez cały mezolit i paraneolit do końca neolitu charakter lasu zmieniał się nieznacznie. Natomiast stan jeziora ulegał szybkiej degradacji od początku subborealu, co ostatecznie doprowadziło do zaniku osadnictwa na wyspach z końcem neolitu.

Struktura łowiectwa i rybołówstwa w wyodrębnionych miejscach osadniczych była podobna w kolejnych okresach epoki kamienia i tylko udział rybołówstwa wyraźnie zmalał od okresu post-Zedmar na skutek zarastania i hipertrofizacji jeziora.

Co zaskakujące, struktura łowiectwa i rybołówstwa różniła się jednak znacząco między obydwoma wyspami a nawet między poszczególnymi miejscami osadniczymi na tej samej wyspie. Dotyczy to zarówno ogólnej relacji łowiectwa do rybołówstwa, jak i ich struktury. W jednych miejscach przeważają kości ryb, w innych kości zwierzyny kopytnej, a ich struktura gatunkowa jest też wyraźnie zróżnicowana i na przykład w Dudce przeważa jeleń, a w Szczepankach dzik. Stan ten nie może wynikać z różnic środowiskowych ani sezonowości osadnictwa i jest zapewne wynikiem podziału wód jeziora jak i okolicznych lasów na rewiry łowieckie przynależne do konkretnych osad, rodzin lub klanów.

Katarzyna Januszek¹, Dariusz Manasterski¹, Łukasz Kruszewski¹, Katarzyna Pyżewicz¹¹Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
²Instytut Nauk Geologicznych, Polska Akademia Nauk w Warszawie, Polska

Narzędzia czy hipotetyczne symbole prestiżu? Przedmioty kamienne społeczności przełomu epok kamienia i brązu z terenu unikatowego kompleksu funeralno-obrzędowego w Ząbiu 10 na Pojezierzu Mazurskim

Stanowisko 10 w Ząbiu, to dawna wyspa na jeziorze Łańskim, na której allochtoniczne społeczności rangowane, związane z kulturą ceramiki sznurowej i pakietem Pucharów Dzwonowatych, chowały zmarłych o wysokim statusie społecznym. Po symbolicznym upadku ich elit, na wyspie nie znajdowały się już żadne indywidualne groby społeczności rangowych. Groby indywidualne zostały zastąpione obiektami grobowymi zawierającymi szczątki anonimowych zmarłych. Tak więc próba formowania lokalnych elit pod koniec neolitu pod wpływem przybyszów była krótkotrwała i nie jest dostrzegalna we wczesnej epoce brązu, kiedy to nastąpił prawdopodobnie powrót do egalitaryzmu społecznego. Możliwość rozpoznania oddziaływań społeczności allochtonicznych i ich wpływu na miejscową ludność na podstawie kompleksu funeralno-obrzędowego sprawia, że miejsce to jest unikatowe nie tylko w skali Pojezierza Mazurskiego, ale także w całej strefie pogranicza Nizin Środkowo- i Wschodnioeuropejskich.

Na terenie tego kompleksu odkryto wyroby kamienne w różnym stanie zachowania, związane ze społecznościami późnego neolitu i wczesnej epoki brązu. Wyniki przeprowadzonych analiz morfologicznych, typologicznych, petrograficznych i traseologicznych tych przedmiotów dały możliwość interpretacji ich prawdopodobnego znaczenia dla społeczności późnego neolitu i wczesnej epoki brązu przebywających na wyspie jeziora Łańskiego. Interpretacje i wnioski zostaną zaprezentowane w trakcie wystąpienia.

Dariusz Król
Instytut Archeologii, Uniwersytet Rzeszowski, Polska

Wzory osadnicze kultury pucharów lejkowatych na lessach Podgórza Rzeszowskiego i Doliny Dolnego Sanu w świetle najnowszych badań

Wystąpienie poświęcone jest najnowszym wynikom badań nad wzorami osadnictwa społeczności kultury pucharów lejkowatych na lessach podkarpackich. Obszar ten charakteryzuje się zróżnicowanym ukształtowaniem terenu. Pokryty jest żyznymi glebami lessowymi oraz płatami czarnoziemów, a także poprzecinany licznymi ciekami wodnymi i bezodpływowymi zagłębieniami. Pod względem geograficznym oddziela region jałowych, piaszczystych równin na północy od karpackiego fliszu na południu, tworząc unikalny korytarz ekologiczno-kulturowy. Jego charakterystyczne położenie geograficzne sprawia, że stanowi niemal wrota prowadzące do dorzecza górnego Bugu i Dniestru na zachodniej Ukrainie – obszaru intensywnych kontaktów pomiędzy społecznościami kultury pucharów lejkowatych a kulturą trypolską. Dzięki dynamicznemu wzrostowi nowych danych źródłowych, obszar lessów podkarpackich zajmuje obecnie istotne miejsce na mapie eneolitycznych procesów kulturowych na północnym przedpolu Karpat. Wystąpienie ma na celu przybliżenie specyfiki miejscowej kultury pucharów lejkowatych. Poruszone zostaną zagadnienia rozprzestrzenienia osadnictwa, zagospodarowania przestrzennego osiedli, aranżacji cmentarzysk, relacji pomiędzy różnymi formami osadniczymi, chronologii i kontaktów interkulturowych.

Michał Przeździecki¹, Karol Szymczak¹, Adam Wawrusiewicz², Marcin Frączek³, Vadzim Beliavets¹¹Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
²Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Polska
³Instytut Geografii i Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Polska

Najstarsze ślady osadnictwa na stanowisku Lipsk 81 w świetle analizy zabytków krzemiennych

Stanowisko Lipsk 81 (pow. augustowski, woj. podlaskie) to położony wśród biebrzański mokradeł piaszczysty grąd. Współcześnie ze wszystkich stron otaczają go rozległe kompleksy torfowisk, zaś główny element krajobrazu wyznacza koryto Biebrzy przepływającej ok. 200–300 metrów na południe stanowiska. Wyniki badań paleogeograficznych wskazują jednak, iż w przeszłości, zarówno sam grąd, jak i jego otoczenie wyglądały inaczej. Świadczą one o istnieniu po wschodniej stronie stanowiska średniej wielkości jeziora, którego powstanie łączyć należy z końcem ostatniego zlodowacenia. Mniej więcej z tym okresem, tj. końcem plejstocenu i początkiem holocenu należy wiązać najstarsze ślady osadnictwa, ujawnione podczas badań wykopaliskowych w 2024 r. Odkrycie bogatych oraz reprezentatywnych zespołów a przy tym w zachowanym kontekście stratygraficznym ostatecznie potwierdziło obecność na stanowisku ugrupowań schyłkowopaleolitycznych związanych z kręgiem kultur z liściakami. W poprzednich sezonach badawczych ten etap zasiedlenia lipskiego grądu sygnalizowany był jedynie przez pojedyncze i mało charakterystyczne znaleziska niedające podstaw do głębszych analiz lub konstatacji. Niemniej ostatnie odkrycia znacząco poszerzają tę perspektywę, umiejscawiając stanowisko Lipsk 81 w centrum dyskusji dotyczącej chronologii, rangi oraz szczegółowej charakterystyki różnych jednostek i konstrukcji taksonomicznych łączonych z kręgiem kultur z liściakami. W tym kontekście szczególnie istotne jest zarejestrowanie dwóch zapieczętowanych stratygraficznie, a przy tym zachowanych in situ koncentracji zabytków krzemiennych. Materiały te morfologicznie i technologicznie nawiązują do inwentarzy, tzw. starszych zespołów z liściakami (krasnosielian, perstunien, volkushien, premazovien), jednocześnie różnią się pod względem tych atrybutów od zarejestrowanych w wyższej warstwie inwentarzy świderskich reprezentujących młodszą fazę rozwojową kręgu z liściakami.

Katarzyna Pyżewicz¹, Witold Grużdź², Andrzej Wiśniewski³, Piotr Moska⁴, Adam Kobyłka³, Witold Migal², Claudio Berto¹, Barbara Woronko⁵, Maciej T. Krajcarz⁶¹Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
²Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska
³Instytut Archeologii, Uniwersytet Wrocławski, Polska
⁴Instytut Fizyki, Politechnika Śląska, Polska
⁵Wydział Geologii, Uniwersytet Warszawski
⁶Instytut Nauk Geologicznych, Polska Akademia Nauk w Warszawie, Polska

Środkowopaleolityczne stanowisko w Zwoleniu – nowe spojrzenie na chronologię

W referacie chcielibyśmy przedstawić wyniki najnowszych badań chronometrycznych stanowiska, a także nowe obserwacje archeologiczne uzyskane na podstawie badań wykopaliskowych prowadzonych w latach 2023 i 2024 na stanowisku Zwoleń 10, woj. mazowieckie.

Nowe wykopaliska obejmujące powierzchnię 18 m² dostarczyły 172 artefakty. Zabytki krzemienne znajdowały się w kompleksie osadów piaszczysto-żwirowych przemieszanych z drobnoziarnistymi osadami, związanymi z działalnością rzek roztokowych. Choć ich pierwotne położenie zostało zaburzone przez procesy fluwialne, artefakty zachowały „świeży” stan, co sugeruje, że zostały przemieszczone na krótką odległość w stosunkowo krótkim czasie. Większość artefaktów została wykonana z krzemienia czekoladowego oraz lokalnego krzemienia turońskiego. Zespół zabytków obejmuje noże bifacjalne, skrobacze, odłupki i wióry. Niektóre odłupki wykazują cechy związane z formowaniem narzędzi bifacjalnych. Przypuszczamy, że narzędzia były użytkowane, a następnie na miejscu poddawane retuszowi lub ostrzeniu.

W tych samych osadach odkryto kości zwierzęce, będące szczątkami koni i mamuta. Były one rozproszone, a w niektórych przypadkach pofragmentowane. Podobnie jak artefakty krzemienne, kości zostały przemieszczone w obrębie koryt rzeki roztokowej.

Aby określić chronologiczną pozycję artefaktów środkowopaleolitycznych, pobrano kilkanaście próbek do badań metodą optycznie stymulowanej luminescencji (OSL). Uzyskane wyniki częściowo potwierdzają wcześniejsze hipotezy, umiejscawiając warstwy zawierające znaleziska archeologiczne w MIS 5a i MIS 4.

Badania zostały sfinansowane przez Narodowe Centrum Nauki (grant “Aktywność neandertalczyków i najstarszych ludzi współczesnych anatomicznie na północnych rubieżach ich osadnictwa (w rejonie Zwolenia i Góry Puławskiej)”, 2024/53/B/HS3/03089). Badania zostały również sfinansowane przez Uniwersytet Warszawski (grant “POB IV dla Rodziców – Nowe Idee, 2 edycja”).

Anna Rauba-Bukowska¹, Maciej Dębiec², Vasile Diaconu³, Katarzyna Drabik⁴¹Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Kraków, Polska
²Instytut Archeologii, Uniwersytet Rzeszowski, Polska
³Muzeul de Istorie și Etnografie Târgu Neamț, Rumunia
⁴Instytut Nafty i Gazu – Państwowy Instytut Badawczy, Zakład Geofizyki Wiertniczej, Kraków, Polska

Wykorzystanie metod specjalistycznych w badaniach figurek antropomorficznych kultury Precucuteni

Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów kultury Precucuteni są figurki antropomorficzne. Ich typologię i interpretację dyskutuje się już od ponad 100 lat, podczas gdy aspekty technologiczne nie były do tej pory głęboko badane. Od 2017 roku jedno ze stanowisk tej kultury w miejscowości Ţopolita, w północno-wschodniej Rumunii, jest intensywnie badane archeologicznie. Odkryto w ich trakcie ponad 150 figurek antropomorficznych. Dziewięć z nich, pozyskanych w 2023 roku, wytypowano do poddania kilku analizom specjalistycznym. Pierwsza to tomografia komputerowa wysokiej rozdzielczości. Dzięki tej metodzie możliwe było zrekonstruowanie sposobów formowania figurek oraz zobrazowania struktury samej masy ceramicznej. W celu identyfikacji surowcowej wykonano analizy chemiczne metodą XRF materiału ceramicznego zarówno figurek jak i naczyń. Wykonano również preparaty petrograficzne (cienkie szlify) dla fragmentów ceramiki oraz wybranych figurek. Dzięki tej metodzie możliwa była identyfikacja mineralna oraz opis tekstur mas ceramicznych.

Badania wykazały, że artefakty różnią się między sobą wewnętrzną strukturą. Figurki i naczynia wykonane są z inaczej przygotowanych mas ceramicznych. Analizy chemiczne i petrograficzne wskazały wstępnie na dwa różne rodzaje surowca. Analizy porowatości wykazały, że masy naczyń są dużo mniej porowate niż masy figurek. Powyższe cechy wskazują na odmienną technikę przygotowania tych przedmiotów. Ponadto stwierdzono, że figurki mogły być formowane na kilka sposobów, co świadczy o zindywidualizowanym charakterze wytwórczości tych przedmiotów.

Marcin Szydłowski
Instytut Historyczny, Uniwersytet Szczeciński, Polska

O roli niekrzemiennego surowca kamiennego w epoce kamienia. Z perspektywy 20 lat doświadczeń

Na przestrzeni tysięcy lat trwania epoki kamienia w Europie Środkowej, możemy zaobserwować pewne powtarzalne zależności doborów surowcowych skał niekrzemiennych. Jest to ukierunkowane wieloma zmiennymi naturalnymi jak i kulturowymi. Cechy techniczne skał mogą w sposób wprost-proporcjonalny narzucać sposoby ich obróbki, a to wiąże się z pulą możliwych śladów produkcyjnych. Na przestrzeni ostatnich 20 lat badań zebrano ogromną ilość danych porównawczych, które skłaniają do pewnych refleksji na tym polu i podjęcia próby podsumowania tego etapu. Osobnym zagadnieniem, znacznie trudniejszym do dowodzenia, jest postrzeganie znaczenia surowca kamiennego – technologiczne, ekonomiczne, wierzeniowe, magiczne. Jednakże na podstawie tej szerokiej bazy porównawczej, można pokusić się i tutaj o pewne wnioski, na podstawie np. kolorystyki, kształtu, cech chemicznych.

Karol Szymczak¹, Michał Przeździecki¹, Adam Wawrusiewicz², Marcin Frączek³¹Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska
²Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Polska
³Instytut Geografii i Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Polska

Materiały schyłkowopaleolityczne ze st. 81 w Lipsku n/Biebrzą w świetle dyskusji nad rozwojem kręgu kultur z liściakami

Wystąpienie poświęcone jest określeniu miejsca znalezisk ze stanowiska 81 w Lipsku nad Biebrzą w ogólnej sytuacji kulturowej schyłkowego paleolitu Europy. Kluczową jednostką jest tu kultura Bromme (dawniej Lyngby), której za teren macierzysty uważany jest Półwysep Jutlandzki i jego sąsiedztwo. Zespoły o podobnej charakterystyce (masywne liściaki trzoneczkowate w towarzystwie równie masywnych rylców i drapaczy) występują w całej Europie Północnej, aż po interior Niziny Wschodniorosyjskiej. Kultura ta zwyczajowo datowana była na ciepły okres Allerød. Niemniej ostatnie dane mogą wskazywać, że jednostka ta rozwijała się raczej w pierwszej połowie ochłodzenia Dryasu III. W tym kontekście daty ze stanowiska Lipsk 81 mają kluczowe znaczenie.

Elżbieta Trela-Kieferling
Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Polska

Neolityczne wyroby krzemienne i obsydianowe ze stan. 2 w Modlniczce, pow. krakowski

Stanowisko 2 w Modlniczce w powiecie krakowski badane było w latach 2007 i 2008 w trakcie prac archeologicznych poprzedzających budowę autostrady A4. Obszar badań obejmował powierzchnię przekraczającą 4 ha. W trakcie wykopalisk zidentyfikowano 4522 wyroby krzemienne, a także 4 wykonane z obsydianu i po jednym z rogowca i radiolarytu.

Zgromadzony zespół zabytków charakteryzuje się znaczną różnorodnością chronologiczną. Najstarsze fazy osadnictwa na tym stanowisku związane są z mezolitycznymi kulturami: komornicką i janisławicką. Kolejne etapy zasiedlenia przypadały na okres neolitu, w tym: kulturę ceramiki wstęgowej rytej, kulturę lendzielskiej, kulturę malicką, kulturę lubelsko-wołyńską, kulturę pucharów lejowatych, kulturę ceramiki sznurowej. Dalsze fazy osadnicze przypisane zostały do epoki brązu, w tym kultur: mierzanowickiej i łużyckiej. Dotychczas opublikowano tylko część zebranych inwentarzy, a planowana publikacja całościowego materiału wciąż nie została zrealizowana.

Strefa zajęta przez osadnictwo neolityczne, w tym przez cmentarzysko KCWR znajdowała się w stosunkowo ograniczonej, północno-wschodniej części badanego obszaru. Większość zabytków pochodzi z warstwy kulturowej, podczas gdy jedynie nieliczne wyroby zostały znalezione w jamach osadniczych i grobach. Analiza zgromadzonych inwentarzy i rozkładu zabytków dostarczyła cennych informacji na temat technik krzemieniarskich stosowanych przez społeczności neolityczne zamieszkujące obszar stanowiska 2 w Modlniczce.

Adam Wawrusiewicz¹, Aleksandra Cetwińska², Dariusz Manasterski²¹Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Polska
²Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska

Ceramika kultury Narva ze stanowiska Augustów 13. Propozycja modelu analizy wieloaspektowej

W neolicie północno-wschodniej Polski wyraźnie zarysowany był podział osadnictwa ugrupowań allochtonicznych o charakterze rolno-hodowlanym i pasterskim oraz autochtonicznych łowiecko-zbierackich. W przypadku tych ostatnich wyróżniane są dwa warianty terytorialne – kontynentalny reprezentowany przez kulturę niemeńską i litoralny związany z kulturą Narva. Pomiędzy nimi rysowała się luka obejmująca pas, jak się dotychczas zdawało, niezasiedlonej przestrzeni. O ile obecność elementów „niemeńskich” w strefie pojezierzy była zauważana, to infiltracja interioru ze strony „nadmorskiej Narvy”, pozostawała nieczytelna. Zmianę dotychczasowego postrzegania obrazu kulturowego w tym zakresie zwiastują wyniki badań wykopaliskowych prowadzonych od trzech lat na stanowisku Augustów 13 (wyspa na jeziorze Rospuda). Odkryte tu materiały ceramiczne są bowiem typowe dla kultury Narva, co zdaje się potwierdzać wcześniejsze przypuszczenia o możliwej penetracji w głąb interioru przedstawicieli wspomnianego ugrupowania kulturowego. Zastosowanie wieloaspektowej analizy źródeł w oparciu o badania makro- i mikroskopowe, w połączeniu z petrograficznymi, opartymi o preparaty szlifów cienkich oraz analizy chromatograficzne z wykorzystaniem chromatografii gazowej łączonej ze spektrometrią mas pozwoli z jednej strony na weryfikację przyjętych tez, z drugiej zaś wypracowanie komplementarnego wzorca opracowania ceramiki.

Adam Wawrusiewicz¹, Marcin Frączek², Michał Przeździecki³, Krzysztof Żurek¹, Vadzim Beliavets³
¹Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Polska
²Instytut Geografii i Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Polska
³Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska

Stratygrafia, chronologia i kontekst paleośrodowiskowy stanowiska nr 81 w Lipsku. Potencjał nadbiebrzańskich grądów w poznaniu społeczeństw epoki kamienia w Polsce północno-wschodniej

Stanowisko nr 81 w Lipsku (pow. augustowski, woj. podlaskie) ulokowane jest na dobrze wyeksponowanym wzniesieniu otoczonym przez rozległy kompleks torfowisk przyległy do współczesnego koryta Biebrzy. Prowadzone od kilku lat badania archeologiczne i paleośrodowiskowe skoncentrowane są wokół szerokiego spectrum zagadnień związanych z poznaniem tutejszych społeczności epoki kamienia. Ostatnie prace, realizowane latem 2024 roku, dostarczyły pakietu nowych danych stratygraficznych, których dokumentacja była możliwa dzięki rekordowej suszy hydrologicznej. W obrębie wykopów, ulokowanych w nisko położonej części stanowiska, zachowały się zamknięte sekwencje różnogenetycznych osadów zawierających świadectwa obecności człowieka. Do najistotniejszych należą relikty obozowisk ugrupowań subneolitycznych, których pozostałości odkryto w warstwie gleby kopalnej przykrytej półtorametrową warstwą osadów organicznych. Ostatnie badania ujawniły również drugi, znacznie starszy etap osadniczy związany z aktywnością ugrupowań schyłkowopaleolitycznych. Doskonale zachowane świadectwa ich obecności odkryto w zapieczętowanych stratygraficznie warstwach piasków eolicznych oraz stropie podściełającej je gleby z okresu Allerød.

Prowadzone równolegle badania paleośrodowiskowe koncentrują się obecnie wokół dwóch kluczowych zagadnień. Pierwsze, studia on site, dotyczą określenia podtorfowej rzeźby terenu i rekonstrukcji potencjalnej przestrzeni osadniczej społeczności epoki kamienia. Badania off site skupiają się na określeniu zasięgu, chronologii i genezy rozległych, niemal całkowicie zatorfionych zbiorników jeziornych odkrytych w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska.

Jarosław Wilczyński¹, Dalma Kerekes², György Lengyel²¹Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt, Polska Akademia Nauk w Krakowie, Polska
²Magyar Nemzeti Múzeum, Hungary

Wstępne wyniki badań terenowych prowadzonych w 2024 roku w Jaskini Szeleta (Góry Bukowe, Węgry)

W 2024 roku Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN wraz z Magyar Nemzeti Múzeum przeprowadził badania wykopaliskowe na jednym z najważniejszych stanowisk jaskiniowych wczesnego górnego paleolitu Kotliny Karpackiej tj. Jaskini Szeleta. W ich wyniku ujawniono sekwencje stratygraficzną, obejmującą środkowy paleolit, nawarstwienia wiązane z obecnością kultury szeleckiej oraz przykrywające je warstwy zawierające artefakty kultury oryniackiej. Zapis ten, obejmujący czas dynamicznych przemian kulturowych ostatnich 40 tys. lat jest kluczowy dla zrozumienia procesu, który doprowadził do zaniku na obszarze Środkowej Europy populacji neandertalskich i zastąpienia ich przez grupy człowieka współczesnego.

Tadeusz Wiśniewski
Badacz niezależny

Schyłkowopaleolityczne pracownie krzemieniarskie w Wólce Gościeradowskiej, woj. lubelskie. Badania w latach 2023–2025

Schyłkowopaleolityczne pracownie krzemieniarskie w Wólce Gościeradowskiej, pow. kraśnicki, woj. lubelskie odkryte zostały w 2023 roku podczas badań archeologicznych wyprzedzających eksploatację piasku w miejscowej kopalni. Z tego terenu znane były z terenu dwa stanowiska 85–76/60–13 oraz 85–76/73–26, odkryte podczas badań powierzchniowych przeprowadzonych w 1985 roku. Z uwagi na wieloletnie uprawy aronii, weryfikacja powierzchniowa była utrudniona i przyniosła negatywne rezultaty. Po odhumusowaniu w obrębie wspomnianych stanowisk odkryto kilka koncentracji zabytków krzemiennych w postaci licznych odłupków oraz rdzeni jedno i dwupiętowych. W wyniku podjętych prac wykopaliskowych przebadano blisko 2 ha terenu. W sumie wydzielono trzy koncentracje o łącznej powierzchni około 650 m² i odkryto blisko 8500 zabytków krzemiennych i kamiennych. Spośród zabytków krzemiennych wydzielono 240 rdzeni, głównie jednopiętowe, ponad 2300 odłupków, 430 wiórów oraz pozostałe: okruchy, łuski. Narzędzia stanowią niewielki udział – 28 sztuk, głównie drapacze i skrobacze. Spośród zabytków kamiennych wyróżniono m.in. 24 tłuczki.

Głównym surowcem wykorzystywanym do obróbki krzemieniarskiej był krzemień narzutowy oraz krzemień świeciechowski, gościeradowski i nieokreślony. W inwentarzu znajduje się również jeden wiór wykonany z kwarcytu.

Wstępna analiza typologiczno-technologiczna materiałów krzemiennych ze wszystkich koncentracji, wskazuje na pozostałości pracowni technokompleksu z tylczakami (stanowiska 13 i 26). Dodatkowo na stanowisku 13 odkryto dwa duże liściaki w typie Lyngby w towarzystwie rdzeni jedno i dwupiętowych eksploatowanych twardym tłukiem oraz odpowiadającym im debitażem. Materiały te nawiązują do tzw. zespołów staroliściakowych.