Organizatorzy: Aleksander Bursche, Piotr Jaworski, Kiryło Myzgin (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Forma sesji: stacjonarna, sala 2.10
Data: 14.03.2023 r. (wtorek)
Przez długi czas monety licznie pozyskiwane w trakcie badań stanowisk antycznych prowadzonych przez misje polskie, z pewnym wyjątkami (zwłaszcza Novae) nie były niemal opracowywane i publikowane. Ten stan rzeczy starają się od kilkunastu lat konsekwentnie zmienić współdziałające ze sobą zespoły numizmatyków z UW i UJ. W trzech sesjach zostaną zaprezentowane na tle porównawczym monety pochodzące z badań m.in. w Apsaros, Berenike, Marei, Novae czy Nea Paphos. Ponadto przedstawimy stare i nowe znaleziska monet wraz z uaktualnionymi ich statystykami ze Środkowo-Wschodniej Europy, zwłaszcza z terenów Polski, Ukrainy i Białorusi. Z tego też względu językiem sesji będzie j. polski, a do udziału zostaną zaproszeni stali uczestnicy seminariów doktoranckich z numizmatyki antycznej.
Szczegółowy program sesji tutaj.
Abstrakty:
Bartosz Awianowicz (Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Aleksander Bursche (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Kyrylo Myzgin (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Złoto Sponsianusa i jego czasy
Publikacja P.N. Pearsona et al. tekstu p.t. „Authenticating coins of the ‘Roman emperor’ Sponsian” w wysoko notowanym czasopiśmie PlosOne z 23 listopada ubiegłego roku i jego szeroka reklama medialna odbiły się szerokim echem w środowisku naukowym na całym świecie. A. Bursche i K. Myzgin opublikowali na stronach internetowych i w tygodniku CoinsWeekly oświadczenie, w którym prezentują argumenty na rzecz tezy, iż złote monety Sponsiana są nowożytnym produktem (por. https://accs-network.com/blog/).
W swoim wystąpieniu autorzy zaprezentują klimat epoki antykwaryzmu XV-XVII w., gdy monety antyczne były kolekcjonowane na równi z nowożytnymi medailles. Wskażą w jakich warunkach powstawały złote odlewy z wizerunkami Sponsiana, Gordiana czy Filipa Araba oraz ich rzekoma siedmiogrodzka proweniencja. Wreszcie podważą bezpodstawne twierdzenie autorów tekstu w PlosOne jakoby imię SPONSIANVS w czasach nowożytnych pojawiło się po raz pierwszy w 1713 r. na numizmatach. W istocie znane było z publikowanego wielokrotnie od XVI w. nagrobka lekarza Liwii z Via Appia w Rzymie a także z innych źródeł epigraficznych.
Jarosław Bodzek (Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagieloński w Krakowie)
Monety starożytne z badań Instytutu Archeologii UJ na agorze Nea Pafos
Badania na agorze starożytnej Nea Pafos prowadzone są przez archeologów z Instytutu Archeologii UJ od 2011 r. W trakcie prac ekspedycji kierowanej przez profesor E. Papuci-Władykę znaleziono ok. 500 monet i krążków menniczych. Na tę liczbę odkrytych monet składają się zarówno znaleziska pojedyncze, jak i gromadne (w tym interesujący skarb ukryty w czasach Hadriana). Wśród odkrytych monet można wydzielić trzy zasadnicze grupy: monety z okresu hellenistycznego, rzymskiego oraz bizantyńskie. Osobną kategorie stanowią krążki mennicze stanowiące półfabrykaty do produkcji monet. Najstarsze odkryte na agorze Nea Pafos monety wybito jeszcze w 2. połowie IV w. p.n.e., najmłodsze w VII w. n.e. Zdecydowaną większość wśród zarejestrowanych znalezisk stanowią monety brązowe. Odkryto tylko kilka monet srebrnych i bilonowych. Wśród monet hellenistycznych dominują egzemplarze produkowane w mennicach cypryjskich, przede wszystkim w Pafos i Salaminie, mniej liczne są egzemplarze bite na terenie Syrii i Palestyny oraz Azji Mniejszej i na wyspach greckich. Największa grupę pośród monet bitych w czasach cesarstwa rzymskiego stanowią tzw. monety prowincjonalne, w tym przede wszystkim produkowane na Cyprze lub dla Cypru. Mniejszą liczebnie grupę tworzą tzw. emisje „imperialne”, w większości datowane na III i IV w. n.e. Monety bizantyńskie stanowią najmniej liczną grupę pośród znalezisk z agory.
Renata Ciołek (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Ślady Legionu VIII Augusta w Novae
Referat dotyczy znalezisk monet wczesnocesarskich pochodzących z wykopalisk prowadzonych przez Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej UW, na tle porównawczym. Celem jest przedstawienie modelu obiegu monet w obozach legionowych nad Dolnym Dunajem, w okresie tworzenia prowincji Mezja, na podstawie dostępnego materiału.
Zaprezentowane zostaną monety, których obecność w Novae ma z pewnością związek z Legionem VIII Augustowym.
Adam Degler (Zakład Narodowy im. Ossolińskich), Przemysław Dulęba (Instytut Archeologii, Uniwersytet Wrocławski)
Nowe znaleziska monet rzymskich w świetle badań nad osadnictwem z epoki żelaza na obszarze Śląska i Małopolski
Badania archeologiczne prowadzone na obszarze Śląska i Małopolski w ostatnich latach przyniosły nowe znaleziska monet rzymskich i licznych innych przedmiotów metalowych. Jeśli chodzi o monety, były to w większości denary w średnim lub złym stanie zachowania, natomiast pozostałe zabytki to głównie ozdoby, części stroju, wyposażenia przydomowego oraz narzędzi, które pozwalają datować funkcjonowanie lokalnego osadnictwa. Badania metaloznawcze składu stopu denarów, przeprowadzone metodą XRF, pozwoliły na wskazanie egzemplarzy odbiegających od normy mennicy kapitolińskiej. Wyniki tych badań i struktura chronologiczna znalezisk zostaną zaprezentowane na tle badań Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego i współpracy z Zakładem Narodowym im. Ossolińskich oraz Akademią Sztuk Pięknych we Wrocławiu.
Arkadiusz Dymowski (Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa, Poznań)
Trochę statystyk na temat skarbów denarów rzymskich z okresu Cesarstwa odkrytych na terenie Barbaricum
Na obszarze Barbaricum (z wyłączeniem Wysp Brytyjskich) odnotowano jak dotąd niewiele ponad 500 skarbów denarów rzymskich z okresu Cesarstwa. W zdecydowanej większości z tych skarbów występują wyłącznie lub dominują denary wybite od panowania Nerona (54-68) to rządów Septymiusza Sewera (193-211). Analizując ten materiał pod względem statystycznym można dostrzec pewne prawidłowości odnośnie do nasycenia poszczególnych regionów znaleziskami, struktury chronologicznej skarbów oraz ich wielkości. Prawidłowości te, w połączeniu z innymi danymi pozostającymi w naszej dyspozycji, rzucają nieco światła na chronologię i kierunki napływu oraz redystrybucji denarów rzymskich w Barbaricum w okresie rzymskim i w okresie Wędrówek Ludów.
Piotr Jaworski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Obieg monetarny w Apsaros w okresie wojny partyjskiej Trajana
Referat poświęcony będzie rekonstrukcji obiegu monetarnego w Apsaros, rzymskim forcie położonym w Kolchidzie nad brzegiem Morza Czarnego, w okresie znaczącej koncentracji wojsk rzymskich w Południowym Kaukazie w czasach wojny z Partami rozpoczętej przez Trajana w 114 r. W Apsaros zachodzą wówczas znaczące zmiany, takie jak potwierdzona archeologicznie przebudowa fortu założonego za panowania Nerona, czy napływ dużej masy brązowych monet średnich nominałów wybitych w syryjskiej Antiochii i Judei. Monety te zapewniały lokalnej gospodarce upieniężnienie i umożliwiły żołnierzom ich wykorzystywanie w codziennych transakcjach. W tym samym czasie mennica w położonym nieopodal Trapezuncie rozpoczęła produkcję masywnych brązowych monet, będących ekwiwalentem rzymskiego sesterca.
Piotr Jaworski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Szymon Jellonek (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Barbara Zając (Gabinet Numizmatyczny, Muzeum Narodowe w Krakowie)
Obieg monetarny w bizantyńskiej i umajjadzkiej 'Marei’ na zapleczu Aleksandrii. Raport z realizacji pierwszego etapu projektu numizmatycznego
’Marea’ / Północna Hawwarija była bizantyńskim miastem położonym na brzegu jeziora Mareotis. Okres jego rozkwitu związany jest z rozwojem chrześcijańskiego centrum pielgrzymkowego w sąsiednim Abu Mena. Prawdopodobnie w VI w. powstał imponujący układ urbanistyczny miasta, ze starannie rozplanowanym systemem kanalizacji i zaopatrzenia w wodę, jak również zapleczem noclegowym i higienicznym przeznaczonym dla pielgrzymów, oraz wielka bazylika. Począwszy od roku 2000, Uniwersytet Warszawski prowadzi badania archeologiczne na tym stanowisku. W rezultacie pozyskano ponad 8.000 monet. Występują wśród nich zarówno znaleziska luźne, jak i zespoły monet – depozyty oraz pozostałości sakiewek. Wśród tych ostatnich szczególną rolę odgrywają minimi oraz ich odlewane naśladownictwa i krążki mennicze. Zdają się być one kluczem do zrozumienia obiegu monetarnego w 'Marei’, a jednocześnie – w szerszej perspektywie – dobrze odzwierciedlają procesy ekonomiczne zachodzące w tym czasie w Egipcie i innych obszarach wschodniej części basenu Morza Śródziemnego u schyłku starożytności. Referat stanowi podsumowanie pierwszego etapu realizacji projektu badawczego finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki.
Szymon Jellonek (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Monety sezonu 2022 Ekspedycji Archeologicznej Novae WA UW
W ramach sezonu wykopaliskowego 2022 Ekspedycji Archeologicznej Novae Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego kierowanej przez dr hab. A. Tomas kontynuowano prace na terenie obozowej retentury. W trakcie eksploracji odkryto 168 monet rzymskich oraz bizantyńskich, a także monetę bułgarską o nominale 2 stotinek wybitą w 1901 roku.
Chronologiczne dominują monety późnorzymskie. Wśród zidentyfikowanych mennic późnorzymskich pojawiają się Konstantynopol, Siscia, Tesalonika oraz Heraklea. W przypadku monet prowincjonalnych pojawiają się sąsiednie miasta takiej jak Hadrianopolis, Marcjanopolis oraz Nikopolis ad Istrum.
Większość stanowią znaleziska luźne. Ponadto odkryto siedem znalezisk gromadnych, wśród których najbardziej liczne składało się z jedenastu monet wybitych w 3. ćwierci IV w. Drugie co do liczby monet znalezisko gromadne zawierało pięć rzymskich monet prowincjonalnych z pierwszej połowy III w.
Magdalena Natuniewicz-Sekuła (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk), Marek Baczewski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski), Vital Sidarovich (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Antoninian Treboniana Gallusa z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Weklicach, pow. elbląski
Nekropola w Weklicach, położona na południowo-zachodnim skraju Wysoczyzny Elbląskiej, należy do największych i najbogatszych cmentarzysk kultury wielbarskiej okresu wpływów rzymskich. Do tej pory odkryto 655 grobów i obiektów im towarzyszących. Podczas badań archeologicznych prowadzonych w lipcu 2022 r. w grobie szkieletowym nr 642, znaleziono rzymską monetę z otworem – antoninian Treboniana Gallusa emitowany w Rzymie w latach 251–253. Ze względu na znaczne zniszczenie pochówku pozostałe wyposażenie grobu stanowił jedynie przęślik gliniany.
Jest to czwarta moneta, ale pierwszy antoninian, zarejestrowana na cmentarzysku w Weklicach. Antoniniany są rzadko spotykane w pochówkach, nie tylko w kulturze wielbarskiej, ale także w innych kulturach kręgu gockiego. Wśród znalezisk monetarnych na gockich cmentarzyskach najczęściej spotykane są denary i subaeraty, znacznie rzadziej aureusy i solidy oraz różne nominały brązowe.
Fernando López Sánchez (Universidad Complutense de Madrid)
Pseudo-imperial solidi in sub-Roman Gaul: under what permission?
Our presentation deals with the very reason for the existence of Pseudo-imperial solidi in Sub-Roman Gaul (AD c. 450-c. 675). Rather frequent between AD 450-530, solidi become very scarce after this date, contrary to tremisses. The purpose of striking Pseudo-imperial solidi in sub-Roman Gaul will constitute the core of our talk. We will also discuss the adscription of these coins to a given authority. Main hoards and stray finds will be taken into account.
Emilia Smagur (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski)
Pieniądz w starożytnych portach Morza Czerwonego: Berenike i Myos Hormos
Tematem wystąpienia jest użytkowanie monet przez mieszkańców Myos Hormos i Berenike w okresie rzymskim i post-rzymskim. W ramach referatu zostaną przedstawione wstępne wyniki badań prowadzonych w ramach projektu „Historia czytana z monet: użytkowanie i wartość monet w starożytnych portach zachodniej części Oceanu Indyjskiego” realizowanego w Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Zostanie omówiona struktura chronologiczna i nominałowa znalezisk, a także konteksty archeologiczne i ich możliwe funkcje. Znaleziska z portów zostaną zaprezentowane na tle innych znalezisk z Pustyni Wschodniej.
Barbara Zając (Gabinet Numizmatyczny, Muzeum Narodowe w Krakowie)
Znaleziska monet rzymskich z terenu woj. podkarpackiego
W latach 2020-2023 prowadzono prace nad kolejnym tomem Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum zestawiającym poszczególne kategorie importów z terenów dzisiejszego województwa podkarpackiego. Na podstawie literatury oraz w wyniku kwerendy przeprowadzonej w muzeach i innych ośrodkach archeologicznych udało się zebrać informację o 219 znaleziskach monetarnych, w tym co najmniej 744 egzemplarzy monet rzymskich lub ich imitacji. Wśród nich są monety brązowe, srebrne i złote, datowane od czasów Republiki po V w. po Chr. Celem wystąpienia jest ogólne omówienie znalezisk monet rzymskich z terenu Podkarpacia.
Anna Zapolska (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)
Sposoby użytkowania i funkcje brązowych monet rzymskich na podstawie zespołów grobowych kultury Dollkeim-Kovrovo z dawnego Grebieten (Sambia)
Na cmentarzysku w dawnym Grebieten badanym pod koniec XIX i w początkach XX w. zarejestrowano 23 groby, w składzie których znajdowało się 26 rzymskich monet – sesterce. Trzy kolejne znalezione zostały na powierzchni cmentarzyska przez miejscową ludność i przekazane archeologom. Zwyczaj wyposażania zmarłych w rzymskie monety był wynikiem romanizacji, jakiej ulegały społeczności barbarzyńskie, zarówno germańskie jak i bałtyjskie. Wyjątkowość tych ostatnich polegała jednak na tym, że preferowali oni „tanie” monety brązowe, przede wszystkim wykonane z mosiądzu sesterce. Monety te stanowiły ekwiwalent w handlu bursztynem, który kontrolowany był przez społeczności kultury Dollkeim-Kovrovo i zapewne również zachodniolitewskiej kultury grobów w obstawach kamiennych.
Społeczności kultury Dollkeim-Kovrovo deponowały w grobach brązowe monety rzymskie, zazwyczaj jedną, dwie bądź trzy sztuki, które trafiały zarówno do grobów męskich jak i żeńskich. Co istotne, monety były wraz ze zmarłym oraz pozostałym wyposażeniem palone na stosie pogrzebowym. Znacznie rzadziej wyposażano zmarłych w więcej egzemplarzy. Wszystkie zespoły z monetami rzymskimi datować można na młodszy odcinek Okresu Wpływów Rzymskich. Nie ma obecnie dowodów na użytkowanie brązów rzymskich dłużej przez społeczności bałtyjskie.
Ponadto znamy przypadki depozycji skarbów na terenie kilku cmentarzysk kultury Dollkeim-Kovrovo. W niniejszym wystąpieniu przedstawię pokrótce chronologię napływu i czas użytkowania brązów rzymskich przez społeczności bałtyjskie oraz przede wszystkim sposoby użytkowania a także rolę tych monet. Ponadto analizując obecność sesterców w grobach odniosę się również do zagadnienia powstawania lokalnych elit i znaczenia rzymskich monet brązowych w procesie ich kształtowania.