Organizatorzy: Andrzej Buko (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Polska), Dariusz Błaszczyk (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Rafał Fetner (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Forma sesji: hybrydowa
Data: 17.03.2022 r.
Kwestia pochodzenia etnicznego mieszkańców Mazowsza i Podlasia, grzebiących swych zmarłych na cmentarzach z grobami w tzw. obstawach kamiennych, pozostaje zagadką od 160 lat. Konstrukcje te pojawiają się na Mazowszu i Podlasiu na początku XI wieku i pozostają zjawiskiem lokalnym. Mają one postać dookolnych obstaw z dużych głazów, często wypełnionych mniejszymi kamieniami do dziś widocznych na powierzchni ziemi. Nie jest to jedyna tradycja funeralna na tym terenie. Obok grobów w obstawach kamiennych funkcjonują również ziemne groby szkieletowe bez konstrukcji.
Dyskusja na temat pochodzenia ludności grzebiącej swych zmarłych w grobach z obudowami kamiennymi nie doprowadziła do jednoznacznych rozstrzygnięć. Część badaczy opowiada się za miejscowym pochodzeniem pochowanych tu osób, przynajmniej formalnie schrystianizowanych. Inni upatrują tutaj populacji etnicznie obcej, np. osiadłych wojowników warego-ruskich, którzy przybyli na te tereny wraz z Jarosławem Mądrym celem pacyfikacji buntu Miecława.
W projekcie Populus Masoviae Medii Aevi stawiamy sobie za cel wyjaśnienie pochodzenia ludności, która zdecydowała się na odmienny obrządek pogrzebowy, z wykorzystaniem analiz klasycznej archeologii i metody bioarcheologicznych. Pragnęlibyśmy, żeby sesja stała się miejscem ponownej refleksji archeologicznej i antropologicznej nad cmentarzyskami z konstrukcjami kamiennymi. Nowoczesne badania biochemiczne nad dietą i migracjami, chronologią, oraz afiliacją genetyczną mogą pozwolić na wyodrębnienia cech kulturowych i biologicznych analizowanych populacji, a także naświetlić zmiany, jakie z czasem zachodziły na średniowiecznym Mazowszu i Podlasiu.
Szczegółowy program sesji tutaj.
Sesja organizowana w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki (OPUS 17, nr 2019/33/B/HS3/02453)
Abstrakty:
Dariusz Błaszczyk (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Datowanie radiowęglowe średniowiecznych cmentarzysk w obudowach kamiennych na Mazowszu i Podlasiu
Jednym z ciekawych zjawisk funeralnych występujących w średniowiecznej Polsce są cmentarzyska w obudowach kamiennych występujące przede wszystkim nad środkową Wisłą i środkowym Bugiem. Jedną z istotnych kwestii badawczych dotyczących tego typu cmentarzysk jest kwestia ich chronologii – ustalenie początków ich powstania, w tym wydzielenia faz inicjalnych oraz długości ich użytkowania, a także określenie relacji chronologicznych między cmentarzyskami w obudowach kamiennych z Mazowsza wobec tych znanych z Podlasia, a także między cmentarzyskami w obudowach i bez obudów. Chociaż cmentarzyska z konstrukcjami kamiennymi są przedmiotem zainteresowań i badań od ponad stu lat do tej pory nie uzyskano dla nich i nie opublikowano żadnych dat radiowęglowych. Dotychczas ich chronologia była oparta wyłącznie na typologii form grobów i przedmiotów występujących w grobach, przy czym cechą tych cmentarzysk jest prawie całkowity brak najlepszych datowników archeologicznych, czyli monet (występują one nielicznie i pojawiają się dopiero w późnych fazach użytkowania cmentarzysk). W oparciu o te dane oraz jak się wydaje pewne przekonania badaczy były one datowane od połowy XI w. i przez niektórych archeologów wiązane z osadnictwem Warego-Ruskim z czasów Kazimierza Odnowiciela i Jarosława Mądrego. Ponadto przyjmowano, że cmentarzyska mazowieckie są starsze, a cmentarzyska podlaskie młodsze.
Celem wystąpienia jest przedstawienie i omówienie dat radiowęglowych uzyskanych w ramach realizacji projektu Populus Masoviae Medii Aevi dla cmentarzysk w obudowach kamiennych i bez obudów z obszaru Mazowsza (Łączyno Stare, Grzebsk, Pokrzywnica, Tańsk-Przedbory, Płock-Podolszyce) i Podlasia (Narojki, Czekanów, Daniłowo Małe). Badania wykonane za pomocą metody AMS dostarczyły serii dat radiowęglowych, które pozwoliły potwierdzić część funkcjonujących w obiegu naukowym tez, a niektóre z nich obalić lub skorygować. Datowania 14C pozwoliły między innymi ustalić, że cmentarzyska tego typu zaczęły być użytkowane wcześniej i funkcjonowały dłużej niż dotychczas przypuszczano.
Dariusz Błaszczyk (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Pochodzenie osób pochowanych na średniowiecznych cmentarzyskach w obudowach kamiennych z Mazowsza i Podlasia w świetle badań trwałych izotopów strontu
Jedną z ciekawych form średniowiecznego obrządku pogrzebowego występującą na obszarze Mazowsza i Podlasia, która od ponad stu lat przyciąga uwagę badaczy i amatorów są cmentarzyska z konstrukcjami kamiennymi. Mają one najczęściej formę kamiennych obstaw wypełnionych mniejszymi kamieniami w postaci bruku. Zmarłym pochowanym przeważnie w obrządku szkieletowym towarzyszą z reguły bogate dary grobowe. Specyficzna forma tych cmentarzysk od samego początku badań nad nimi wywoływała pytania o pochodzenie użytkujących je i pochowanych na nich ludzi. Część badaczy uważała, że są to groby miejscowej ludności słowiańskiej. Jednak wśród dużej grupy archeologów przyjął się również pogląd, że na cmentarzyskach tych chowano przybyszów ze Skandynawii lub Warego-Rusów osiedlanych w tych miejscach przez władców Piastowskich. Z kolei inna grupa badaczy proponowała, żeby uznać, że na tego typu cmentarzyskach chowano ludność pochodzenia bałtyjskiego.
W ramach projektu Populus Masoviae Madii Aevi podjęta została próba odpowiedzi na pytanie – kim były i skąd pochodziły osoby chowane na średniowiecznych cmentarzyskach w obudowach kamiennych w Polsce między innymi na podstawie badań trwałych izotopów strontu w szczątkach kostnych ludzi i zwierząt. Badania izotopowe pozwalają do pewnego stopnia określić, czy osoby pochowane na danym cmentarzysku były pochodzenia miejscowego, czy były przybyszami oraz jaka była mobilność badanych społeczności. W ramach wystąpienia zostaną przedstawione i omówione wyniki badań strontu uzyskane dla cmentarzysk z konstrukcjami kamiennymi i bez takich konstrukcji z Mazowsza (Łączyno Stare, Grzebsk, Pokrzywnica, Tańsk-Przedbory, Czersk, Płock-Podolszyce) i z Podlasia (Narojki, Czekanów, Daniłowo Małe).
Wiesław Bogdanowicz (Muzeum i Instytut Zoologii, Polska Akademia Nauk, Polska), Monika Patrzyk (Muzeum i Instytut Zoologii, Polska Akademia Nauk, Polska), Martyna Molak (Laboratorium Paleogenetyki i Genetyki Konserwatorskiej, Centrum Nowych Technologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Populus Masoviae – analiza genetyczna pochówków w grobach z konstrukcjami kamiennymi na Mazowszu i Podlasiu
Jednym z podstawowych zadań projektu jest włączenie osiągnięć antropologii molekularnej do metodyki wnioskowania archeologicznego. Celem analiz genetycznych będzie scharakteryzowanie pochówków w grobach z konstrukcjami kamiennymi na Mazowszu i Podlasiu, porównanie tych dwóch grup między sobą, a także porównanie ich z pochówkami w grobach płaskich bez obstaw kamiennych. Dodatkowo, populacje mazowiecka i podlaska zostaną porównane z populacjami z innych regionów, w których występuje tradycja pochówków w grobach z konstrukcjami kamiennymi. Ostatecznym celem tych analiz będzie wyjaśnienie związków między badanymi grupami (w tym także ich heterogenności genetycznej/etnicznej) oraz pochodzenia tej tradycji funerarnej.
Większość materiału genetycznego pozyskano już ze szczątków kostnych (głównie z części skalistej kości skroniowej czaszki oraz zębów) metodą izolacji DNA wg Rohland et al. (2018) umożliwiającą uzyskanie informacji genetycznej z nawet silnie zdegradowanego materiału. Po ukierunkowanym wzbogacaniu i wysokoprzepustowemu sekwencjonowaniu DNA, przeprowadzona zostanie analiza genetyczna w celu określenia pochodzenia etnicznego, płci i szeregu cech fenotypowych, takich jak kolor oczu lub włosów pochowanych osób. Dla dwóch cmentarzy wytypowanych do analizy szczegółowej zostaną również przebadane markery genetyczne umożliwiające określenie stopnia spokrewnienia między pochowanymi osobami.
Podejście to pozwoli na sprawdzenie czy podział ze względu na typ pochówku jest odzwierciedlony w różnicach genetycznych (co wskazywałoby, że tradycja pochówku w grobach z konstrukcjami kamiennymi przyszła wraz z migracją ludności), czy raczej podział genetyczny jest zgodny z pochodzeniem geograficznym (co z kolei świadczyłoby o rozprzestrzenianiu się tej tradycji niezależnie od migracji). Poza wprowadzeniem w część genetyczną projektu, krótka prezentacja pozwoli na zapoznanie się z kolejnymi etapami otrzymywania i sekwencjonowania antycznego DNA (aDNA).
Andrzej Buko (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Polska)
Populus Masoviae Medi Aevi i zagadka stulecia: kogo chowano w grobach z obstawami kamiennymi na Mazowszu średniowiecznym (podstawy projektu badawczego)
Projekt będący przedmiotem naszej sesji dotyczy cmentarzysk z grobami w obstawach kamiennych – jedną z głównych zagadek obrzędowości pogrzebowej wczesnośredniowiecznego Mazowsza. Pomimo licznych prób weryfikacji dotychczasowych hipotez, dyskusja w przedmiotowych kwestiach pozostaje w stanie impasu poznawczego. Wnioski formułowane na podstawie zestawień typologicznych form grobów, układu pochówków czy analiz wyposażenia grobowego, od pewnego czasu nie generują już bowiem nowych wartości poznawczych. Szansą na przełamanie istniejącego stanu rzeczy mogą być nowe badania interdyscyplinarne z pomocą których spróbujmy zweryfikowac już istniejące i nowe hipotezy, w tym dotychczasowe podstawy wnioskowania archeologów. W tym celu włączono do projektu niezależne i jakościowo nowe, w stosunku do dotychczasowych, narzędzia badawczych. Autor przedstawia pięć wyspecjalizowanych zespołów realizujących te zadania.
Rafał Fetner (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Dieta mieszkańców Mazowsza i Podlasia we wczesnym średniowieczu: wstępne wyniki badań izotopów trwałych węgla i azotu
We wczesnym średniowieczu na Mazowszu i Podlasiu powstał i funkcjonował unikatowy na skalę Europy Środkowej obrządek pogrzebowy, w którym zmarłych składano w grobach z obstawą kamienną. Dotychczasowe badania nie pozwoliły na rozstrzygnięcie, czy tradycja ta wyrosła wśród populacji miejscowej, czy została przyniesiona przez migrantów. Jedną ze ścieżek dowodowych w projekcie Populus Masoviae Medii Aevi jest analiza biochemiczna szczątków ludzkich nastawiona na rekonstrukcję diety osób pochowanych na cmentarzyskach z obstawami kamiennymi oraz cmentarzyskach, na których takich konstrukcji nie zarejestrowano. W zamierzeniu ma to pokazać, czy dieta pochowanych tutaj osób wywodzi się z tych samych, czy różnych tradycji żywieniowych.
Celem wystąpienia jest zaprezentowanie wyników analizy izotopów trwałych węgla i azotu zawartych w kolagenie kostnym osobników pochowanych w grobach w obstawach kamiennych na stanowiskach Łączyno Stare (Mazowsze) i Narojki (Podlasie). A także skonfrontowanie ich z wynikami uzyskanymi dla wczesnośredniowiecznych cmentarzysk Kujaw, Wielkopolski i Małopolski. Takie zestawienie może pozwolić na próbę określenia podobieństwa diety mieszkańców Mazowsza i Podlasia z populacjami zamieszkującymi tereny krystalizacji państwa Piastów.
Dariusz Krasnodębski (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Polska), Hanna Olczak (Badacz niezależny)
Swoi czy obcy – problematyka wczesnośredniowiecznych cmentarzysk na terenie nadnarwiańskiego Podlasia
We wczesnośredniowiecznych cmentarzyskach z terenu dorzecza górnej Narwi, jak w soczewce skupia się złożona historia tego regionu w okresie pomiędzy XI a XIII wiekiem. Z przedziału czasowego obejmującego niespełna 300 lat znane są bowiem groby prezentujące zupełnie różne podejście do sposobu grzebania zmarłych. Na obszarze tym występują zarówno pochówki podkurhanowe, jak i płaskie, bez obstaw kamiennych i z obstawami, ciałopalne i szkieletowe. Wydaje się, że przyczyną takiego zróżnicowania muszą być dynamiczne przemiany kulturowe i etniczne. O ile pierwsze z nich można połączyć z percepcją religii chrześcijańskiej, to drugie – jak się wydaje – wynikać mogły z przemian politycznych i związanym z tym napływem nowych osadników. Badacze stają jednak przed szeregiem pytań i wątpliwości, których najważniejszym powodem jest zbyt słabe rozpoznanie dziejów politycznych tej części pogranicza mazowiecko-ruskiego. Źródła pisane wspominające tutejsze grody pojawiają się bowiem dopiero w połowie XII stulecia i zajmują się wyłącznie najważniejszymi ośrodkami, takimi jak Drohiczyn czy Brześć. Do poszerzenia wiedzy dotyczącej przemian politycznych, kulturowych i etnicznych pozostaje nam zatem tylko archeologia. W ostatnich latach do wykorzystywanych przez nią tradycyjnych narzędzi badawczych doszło szereg nowych technik, które dają szansę na wyjście z pewnego impasu poznawczego. Mowa tu przede wszystkim o rozpoczętych w ostatnich latach na szerszą skalę badaniach DNA kości z cmentarzysk i ich dokładnym datowaniu radiowęglowym metodą AMS. Na przykładzie kilku rozpoznanych w XXI w. cmentarzysk z terenu dorzecza górnej Narwi przedstawiona zostanie problematyka tego zagadnienia i zaproponowane kierunki, w jakich powinny zmierzać dalsze badania.
Katarzyna Skrzyńska (Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Polska)
Wczesnośredniowieczne społeczności wiejskie Mazowsza i Podlasia – cele i perspektywy badań interdyscyplinarnych
Zespół realizatorów projektu koncentruje się na weryfikacji tez o pochodzeniu ludności użytkującej nekropole z grobami w obstawach kamiennych, rozważając dwie opcje: autochtoniczną i allochtoniczną. Kolejnym etapem są studia międzyregionalne, mające na celu zdefiniowanie podobieństw i różnic w uwarunkowaniach kulturowych ludności, której archeologicznym świadectwem są koncentracje takich cmentarzysk odnotowane w rejonie Płocka i Drohiczyna. Główny wątek badań rozszerzony został tam o analizę porównawczą, ukierunkowaną na rozpoznanie szkieletowych cmentarzysk płaskich.
W mikroskali priorytetem jest analiza pojedynczych populacji z cmentarzysk z obstawami. Celem jest tu poszukiwanie podobieństw i różnic na dwóch płaszczyznach: kulturowej (potencjalna ewolucja praktyk pogrzebowych) oraz biologicznej (kwestie homogeniczności, heterogenności oraz kondycji przyżyciowej lokalnej wspólnoty i ich zmienności w czasie). Akcentowana jest też kwestia możliwości zdefiniowania starszych i młodszych stref cmentarnych oraz zasad, którymi kierowano się przy organizacji przestrzeni sepulkralnej. Łączą się z tym badania potencjalnych związków rodzinnych pomiędzy pochowanymi.
Do szczegółowych badań wytypowano dwa cmentarzyska z grobami w obstawach kamiennych: w Łączynie Starym na północnym Mazowszu i w Narojkach koło Drohiczyna. Są one analizowane w kontekście grupy cmentarzysk referencyjnych. Podstawę analityczną tych drugich stanowią pochówki możliwie najstarsze – w założeniu reprezentujące lub najbardziej zbliżone do populacji założycielskich. Część analityczną uzupełniają katalogi cmentarzysk z Mazowsza i Podlasia oraz baza danych, w której zamieszczone zostaną opisy grobów poddanych pełnej analizie interdyscyplinarnej.
Łukasz Maurycy Stanaszek (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska)
Badania antropologiczne materiałów kostnych uwzględnionych w projekcie Populus Masoviae Medi Aevi
Jednym z celów projektu Populus Masoviae Medii Aevi jest przygotowanie bazy danych antropologicznych uwzględniającej m.in. anatomiczny opis szkieletów, podstawowe pomiary kości (służące m.in. do oszacowania wysokości ciała), oznaczenie płci i wieku zmarłych, charakterystykę zmian anatomopatologicznych i post-traumatycznych widocznych na kościach, tj. urazy i złamania, zmiany zwyrodnieniowo-zniekształcające związane z postępującym procesem starzenia, zmiany przeciążeniowe (np. guzki Schmorla), zmiany rozwojowe związane z procesem osyfikacji szkieletu, wyznaczniki stresu i kondycji populacji (np. cribra orbitalia, hypoplazja szkliwa). W tym celu opracowano zestandaryzowaną kartę opisu szczątków ludzkich, pozwalającą na szerokie spektrum porównawcze zgromadzonych materiałów. Po zebraniu wszystkich danych możliwe będzie podsumowanie wyników badań, obejmujące antropologiczną rekonstrukcję populacji średniowiecznego Mazowsza w kontekście wyników badań interdyscyplinarnych. Podstawowe materiały kostne objęte całościową analizą antropologiczną pochodzą z dwóch stanowisk: Łączyna Starego (Mazowsze) i Narojek (Podlasie). Ponadto uwzględniono materiały porównawcze m.in. z Płocka, Czekanowa, Grzebska, Pokrzywnicy Wielkiej, Tańska-Przedborów, dotyczące wybranych szczątków ludzkich pochodzących z grobów w obudowach kamiennych, które objęto analizami DNA, stabilnych izotopów, diety i datowania 14C AMS.
[contact-form-7 id=”19288″ title=”Populus Masoviae Medi Aevi, czyli zagadka stulecia – nowe perspektywy badań nad średniowiecznymi cmentarzyskami z konstrukcjami kamiennymi z Mazowsza i Podlasia”]