Organizator: Ewa Łukaszewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Forma sesji: stacjonarna
Język sesji: polski
Data: 18.03.2024 (poniedziałek)
Miejsce: Budynek Wydziału Archeologii UW, Warszawa, sala 2.11
W 2024 roku mija trzecia rocznica śmierci Profesora Jerzego Gąssowskiego – archeologa, historyka, historyka sztuki, wybitnego badacza i dydaktyka akademickiego oraz znakomitego popularyzatora archeologii. W świecie nauki Profesor Jerzy Gąssowski pełnił wiele zaszczytnych funkcji i zajmował różne wysokie stanowiska. Jednak większość swojego życia zawodowego poświęcił pracy na Uniwersytecie Warszawskim. Profesor Jerzy Gąssowski miał wszechstronne zainteresowania naukowe, ale główny zakres Jego studiów stanowiła archeologia wczesnego średniowiecza. Badał również historię starożytną ziem polskich, historię polskiej archeologii, historię i kulturę Celtów oraz Wielkiej Brytanii i Irlandii. Interesował się archeologią Dalekiego Wschodu, historią Ameryki Północnej, sztuką pradziejową, metodyką badań archeologicznych. Prowadził badania wykopaliskowe w Polsce i brał udział w wykopaliskach za granicą. Dokonał wielu ważnych dla nauki polskiej odkryć. Odnalazł m.in. szczątki Mikołaja Kopernika we Fromborku a na stanowisku archeologicznym w Podebłociu odkrył fragmenty glinianych tabliczek z napisami w języku greckim o znaczeniu sakralnym.
Celem sesji jest przypomnienie i przybliżenie sylwetki naukowej Profesora Jerzego Gąssowskiego. Tematyka sesji dotyczy głównie Jego dorobku naukowego.
Szczegółowy program sesji tutaj.
Abstrakty:
Małgorzata Daszkiewicz (Institut für Prähistorische Archäologie, Freie Universität Berlin, Berlin, Niemcy, ARCHEA, Warszawa, Polska)
Zaczęło się od Płocka – badania archeometryczne ceramiki zabytkowej
W ramach badań średniowiecznej ceramiki z Płocka wykonanych na potrzeby pracy doktorskiej, której promotorem był Prof. Jerzy Gąssowski opracowałam podstawy analizy pozwalającej sklasyfikować w krótkim czasie dużą liczbę fragmentów ceramiki zabytkowej ze względu na skład chemiczny i fazowy masy ceramicznej. Analiza ta została nazwana MGR (skrót od Matrix Groups by Refiring). Badania archeometryczne kontynuowane po obronie pracy doktorskiej dotyczyły/dotyczą zarówno badań surowcowych jak i technologicznych ceramiki od mezolitu po późne średniowiecze. W niniejszym wystąpieniu przedstawione zostaną przykłady kompleksowych analiz archeometrycznych.
Andrzej Gołembnik (INCEDO3D, Polska)
The supernatural gift of making sense of archaeology – czyli o znaczeniu kontrolowanego zaufania
Archeologia jest nauką o dziesiątkach definicji. Ta dowolność prób określenia jej specyfiki bierze się z szerokiego spectrum przedmiotu badań. Sprzyja temu brak ścisłych reguł badawczych, zależnych w praktyce od indywidualnej charakterystyki badanego stanowiska. W przestrzeń niewiadomych i niedookreślonych wpisuje się także i osobowość badacza, który podczas badań wykopaliskowych stać się musi zarządcą, kreatorem, twórcą, nauczycielem, animatorem roboczych poczynań i autorem końcowych konkluzji – bywa, że i kontrowersyjnych.
A więc w zawodzie tym wykazać należy nie tylko rozwagę, ale też i odwagę. Wszystkie te cechy, a można wymienić jeszcze i kilka równie ważnych, pominiętych w tym zestawieniu, przypisane jednej osobie, tworzą osobowość predestynującą niektórych do roli mistrza archeologii. Jak nietrudno jest się domyśleć, nie jest łatwo spełnić wszystkie te warunki i dlatego tak mało jest wśród tysięcy reprezentantów tej nauki badaczy wybitnych.
Do tego grona od lat zaliczany jest prof. Jerzy Gąssowski, reprezentant powojennej fali badaczy „epokowych” – tak, jakby to wojna wykuła charaktery, pozwalające uprawiać im zawód archeologa w tak kreatywny sposób. W przypadku prof. Jerzego Gąssowskiego do wszystkich tych cech dopisać należy rzadką wśród elit towarzyską ogładę i to, co wedle autora referatu jest równie istotne – bezinteresowną życzliwość i zaufanie wobec wybranych współpracowników. Ta cecha przekładała się na dydaktyczną skuteczność profesora. Także, co zadziwi pewnie niektórych, w dziedzinie metodyki badań. Spróbuję tego dowieść w swoim wykładzie.
Marzena Kasprzycka (Stowarzyszenie Starożytników, Warszawa, Polska)
Gród w Trzebieniu – obrona południowej granicy Mazowsza we wczesnym średniowieczu
Prezentacja wyników wstępnych, interdyscyplinarnych badań archeologicznych przeprowadzonych na obszarze wczesnośredniowiecznego kompleksu obronno-osadniczego w Trzebieniu, leżącego w powiecie kozienickim, w odległości kilku kilometrów na północ od rzeki Radomki, stanowiącej w średniowieczu granicę pomiędzy księstwem mazowieckim a sandomierskim. Kompleks składa się z dwóch grodzisk otoczonych wałami, położonych w niewielkiej odległości od siebie, oraz z cmentarzyska kurhanowego, wstępnie datowany jest na XI – XII/XIII w. Konstrukcja wałów grodziska, oraz znalezione podczas badań archeologicznych zabytki ruchome, zwłaszcza ceramika, wykazują analogie do grodzisk w Podebłociu (II faza istnienia grodu) – leżącego na południowym Mazowszu, na prawym brzegu Wisły, a także do grodziska w Starej Łomży, na północnym Mazowszu, badanych swego czasu przez profesora Jerzego Gąssowskiego.
Przemysław Marek Kochański (Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Polska)
Problematyka datowania i określania przynależności kulturowej na podstawie opracowania ceramiki naczyniowej ze stanowiska nr 4 „Nikienki” w Truszkach-Zalesiu, woj. podlaskie
Jerzy Gąssowski w 1994 roku opublikował artykuł dotyczący problematyki datowania wczesnego średniowiecza. Wskazywał w nim na różnice w rozwoju ceramiki na różnych obszarach Polski, a także między stanowiskami grodowymi a wiejskimi. Pomimo upływu trzydziestu lat uwagi te wciąż są aktualne. Podczas referatu zostaną przedstawione wyniki opracowania wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej ze stanowiska nr 4 „Nikienki” w Truszkach-Zalesiu, gm. Kolno, woj. podlaskie. Głównym celem badawczym opracowania było określenie technik produkcji naczyń i porównanie obserwacji z wynikami badań próbek z innych stanowisk tego zespołu osadniczego. Następnie spróbowano określić chronologię zbioru, przynależność kulturową osady oraz jej rolę i związek z zespołem osadniczym. W wyniku prac ustalono, że naczynia wykonano z miejscowego surowca. Na podstawie ceramiki stwierdzono, że osada powstała w X wieku. Po porównaniu materiału ze stanowiska nr 4 z pozostałymi stanowiskami kompleksu osadniczego stwierdzono duże podobieństwo między ceramiką z osad, natomiast mniejsze między osadami a grodem i strażnicą, co wyjaśniono zróżnicowaniem społecznym. Nie udało się określić przynależności kulturowej zespołu ze względu na slawizację warsztatu garncarskiego w badanym okresie oraz niski udział fragmentów charakterystycznych dla ceramiki pruskiej.
Adam Łukaszewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Moje spotkania z Jerzym Gąssowskim
Autor tego krótkiego wystąpienia należy do osób, które Jerzego Gąssowskiego znały jeszcze jako doktora Gąssowskiego. Był on już wtedy znanym archeologiem i świetnym dydaktykiem. Jego najbardziej znane odkrycia należały jeszcze do przyszłości.
Moje kontakty z profesorem Gąssowskim nie były zbyt częste, ale wydaje mi się, że jako chwilowy świadek niektórych etapów jego życia naukowego mogę wspomnieniami z tych spotkań podzielić się ze środowiskiem, do którego ten wybitny uczony przez tak wiele lat należał.
Ewa Łukaszewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Podebłocie – historia badań i badanie historii
Historia badań archeologicznych w Podebłociu jest długa. Jej początki sięgają lat 70-tych XX wieku. Autorem tej historii jest profesor Jerzy Gąssowski. To pod jego kierunkiem, aż do połowy lat 90-tych, trwały na tym stanowisku badania archeologiczne. W ciągu tego czasu pojawiały się różne cele badawcze, zmieniała się metodyka badań, zmieniały się ekipy. Ale były też w tej historii elementy niezmienne – trudne w owych czasach warunki codziennego życia i pracy oraz wielki i niegasnący entuzjazm Profesora, który sprawiał, że to archeologia była najważniejsza.
W Podebłociu dokonano wielu niezwykłych i zwykłych dla okresu wczesnego średniowiecza odkryć. Zarówno jedne jak i drugie są cennym źródłem wiedzy o przeszłości, która pomaga poznawać historię ziem polskich. Odkrycia z Podebłocia, w kontekście dotychczasowej wiedzy historycznej, są dla wielu badaczy zaskakujące, wręcz odrzucane, bo nie pasują do obrazu przeszłości, który sami stworzyli. Najlepszym tego przykładem są „tabliczki” z Podebłocia.
Ale w takiej sytuacji to nie znaleziska powinny być odrzucane, tylko badacze, którzy skoro już wszystko wiedzą, nic już więcej nie odkryją. Tracą więc tylko czas. Z tej perspektywy badania prof. Jerzego Gąssowskiego na stanowisku w Podebłociu z całą pewnością nie były stratą czasu.
Ewa Łukaszewicz, Wiesław Małkowski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Badania archeologiczne w Truszkach-Zalesiu. Kontynuacja
Badania wykopaliskowe zespołu osadniczego z okresu wczesnego średniowiecza w Truszkach-Zalesiu rozpoczęły się w latach 80-tych XX wieku pod kierunkiem Profesora Jerzego Gąssowskiego. Pierwszy etap badań na tym stanowisku przyniósł ciekawe odkrycia archeologiczne, ale z przyczyn formalnych prace te przerwano. Badania wznowiono dopiero w 2001 roku, po 15 latach przerwy. Kolejne sezony badawcze wykazały, że Profesor dzięki wiedzy i doświadczeniu zainteresował się stanowiskiem, które wniosło do historii pogranicza mazowiecko-pruskiego we wczesnym średniowieczu wiele nowych i ważnych faktów.
Badania archeologiczne w Truszkach-Zalesiu trwają nadal. W ostatnich sezonach zmierzano do szerszego wykorzystania metod nieinwazyjnych w celu wyjaśnienia niektórych zagadnień osadniczych, których nie udało się rozstrzygnąć tradycyjnymi metodami wykopaliskowymi. Natomiast w projekcie złożonym do NID (MKiDN) w 2023 roku nasza uwaga koncentruje się na konieczności precyzyjnego ustalenia zasięgu stanowiska archeologicznego, aby ochroną konserwatorską mógł być objęty cały zespół osadniczy.
Joanna Popielska-Grzybowska (Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych, Polska Akademia Nauk, Warszawa, Polska)
Profesor Jerzy Gąssowski – uczony, przełożony i człowiek
Profesor Jerzy Filip Gąssowski (1926-2021) był jednym z najbardziej cenionych na świecie polskich archeologów. Jego znaczny i znaczący dorobek obejmuje tematy od archeologii wczesnego średniowiecza, egiptologii (którą studiował), historii starożytnej ziem polskich, historii polskiej archeologii, historii i kultury Celtów, Wielkiej Brytanii i Irlandii we wczesnym średniowieczu, cywilizacji Dalekiego Wschodu, historii Ameryki Północnej, szczególnie kultury Indian Ameryki Północnej, sztuki pradziejowej, metodologii i metodyki badań archeologicznych po kulturę polską, którą wykładał w Stanach Zjednoczonych. Był autorem kilkudziesięciu monografii oraz niemal stu artykułów naukowych. Lista jego zasług i pełnionych funkcji jest długa. Niemniej jednak planowane wystąpienie będzie dotyczyło Pana Profesora jako mentora młodych naukowców i przełożonego. Będzie to wspomnienie z wieloletniej zmieniającej swój status współpracy z uczonym.
Antoni Smoliński (Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe „Anwit”, Polska)
Weryfikacja lokalnej tradycji o istnieniu świątyni wczesnochrześcijańskiej na Wzgórzu Św. Wawrzyńca w Starej Łomży. Nawiązanie do badań Profesora Jerzego Gąssowskiego
W dniu 08.04.1983 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków w Łomży zwrócił się z prośbą do Instytutu Archeologii UW o przyjęcie zlecenia na realizację w latach 1983-1985 tematu badawczego „Stara Łomża i jej wczesnośredniowieczne zaplecze osadnicze”. Kierownikiem projektu z ramienia Uniwersytetu został prof. dr hab. Jerzy Gąssowski.
Badania prowadzono na dwóch stanowiskach archeologicznych: grodzisku z okresu wczesnego średniowiecza (st. nr 1) i na Wzgórzu św. Wawrzyńca (st. nr 2). W badaniach tych wzięli wówczas udział: mgr Ewa Twarowska, mgr Jacek Wysocki i mgr Marian Rębkowski.
Celem prac na Wzgórzu św. Wawrzyńca była weryfikacja lokalnej tradycji, zgodnie z którą głoszono, że w miejscu, gdzie znajdują się fundamenty późnogotyckiego kościoła miał stać, zbudowany w końcu X w. przez św. Brunona z Kwerfurtu, murowany kościół. Jednak w trakcie przeprowadzonych badań nie natrafiono na materialne dowody istnienia w tym miejscu starszej świątyni.
W 2000 roku otrzymałem zlecenie na ponowne przeprowadzenie badań na tym stanowisku, co potraktowałem jako kontynuację projektu profesora Gąssowskiego. Po odsłonięciu w 2003 roku całego obszaru, na którym znajdowała się ostatnia, rozebrana już, świątynia okazało się, że w tym miejscu wzniesiono kolejno po sobie trzy kościoły. Pierwszą świątynią była rotunda. Zakładam, że jest to świątynia pod wezwaniem św. Wawrzyńca, istniejąca w lokalnej tradycji (stąd też wzięła się zwyczajowa nazwa tego miejsca „Wzgórze św. Wawrzyńca”), a pomysłodawcą jej budowy był św. Brunon z Kwerfurtu.
Jacek Wysocki (Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Polska)
Średniowieczne obiekty obronne północno – wschodniego Mazowsza. Stan badań i zachowania oraz postulaty zarządzania dziedzictwem archeologicznym
Referat dotyczy obiektów obronnych, głównie grodzisk, na terenie północno-wschodniego Mazowsza. Omówiony zostanie stan badań tego typu stanowisk, w nawiązaniu do prac Profesora Jerzego Gąssowskiego, stan ich zachowania oraz przedstawione zostaną postulaty konserwatorskie dotyczące zarządzania dziedzictwem archeologicznym.