Organizatorzy/Organisers: Adam Cieśliński, Aleksander Dzbyński, Marta Kaczanowicz, Marcin Wagner (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Forma sesji/Session format: stacjonarna/in-person
Język sesji/Session language: polski/English
Data/Date: 21.03.2024 (czwartek/Thursday)
Miejsce/Place: Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej Uniwersytetu Warszawskiego w Chęcinach, sala: aula/European Centre for Geological Education, University of Warsaw, Chęciny, Room: auditorium
Sesja będzia miała charakter krótkich sprawozdań (max. 10 min.) z działalności naukowo-badawczej pracowników naszego Wydziału, prowadzonej samodzielnie lub w zespołach badawczych, często złożónych z naukowców z różnych ośrodków naukowych.
Zwracamy się z prośbą o przygotowanie prezentacji z podpisami w języku angielskim tak, aby nasi koledzy, którzy nie posługują się językiem polskim mogli także uczestniczyć w obradach.
Szczegółowy program sesji tutaj.
Abstrakty/Abstracts:
Mirosław Blicharski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Archiwalia o początkach księgozbioru wydziałowego
Na podstawie znalezionych przez dr Annę Jugę-Szymańską w Archiwum Wydziału Archeologii UW archiwaliów postaram się zarysować początki księgozbioru wchodzącego w skład Biblioteki Wydziału Archeologii UW.
Artur Brzóska (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Tomasz Kiełczewski (Muzeum Ziemi Augustowskiej, Augustów, Polska), Piotr Prejs, Tomasz Budziszewski (Stowarzyszenie Archeologów Jutra, Polska),
Wraki Kanału Augustowskiego i Wielkich Jezior Mazurskich – problemy badawcze i dokumentacyjne
W latach 2018–2023 Wydział Archeologii UW wraz z Muzeum Ziemi Augustowskiej przy wsparciu Stowarzyszenia Archeologów Jutra oraz Stowarzyszenia „Leśni” prowadził rozpoznanie jezior wchodzących w skład szlaku Kanału Augustowskiego. Badania wpisywały się w szerszy projekt naukowy kierowany przez Muzeum pod nazwą „Kompleksowe badania reliktów osadnictwa na ziemiach historycznej Jaćwieży”. Od kilku lat prowadzone są, wraz ze Stowarzyszeniem Archeologów Jutra, rozpoznanie Wielkich Jezior Mazurskich. Efektem tych prac jest inwentaryzacja 6 wraków, z czego dwa to stalowe barki, będąca w istocie elementem konstrukcyjnym niemieckiego mostu pontonowego z okresu I Wojny Światowej. Pozostałe cztery wraki są konstrukcjami drewnianymi, których datowane przypada na drugą połowę wieku XIX i pierwszą wieku XX. O metodach ich dokumentacji i problemach badawczych opowiemy w tej prezentacji.
Mariusz Burdajewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Khirbat Sarah (Jordania), wykopaliska 2023
W maju 2023 odbył się trzeci sezon prac wykopaliskowych na stanowisku Khirbat Sarah, położonym na zachodnich obrzeżach Ammanu Wcześniej dwa krótkie sezony prac przeprowadzonych z ramienia Polskiego Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego miały miejsce w 2018 i 2019 r. Przeprowadzono wówczas prospekcję geofizyczną stanowiska, zadokumentowano widoczne pozostałości murów a także przeprowadzono niewielkie wykopy sondażowe. Wznowienie badań w 2023 w Khirbat Sarah przez Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego (grant NCN nr) pozwoliło na rozszerzenie wykopalisk archeologicznych w celu sprecyzowania chronologii i charakteru osadnictwa w poszczególnych fazach jego historii. Stanowisko zajmuje doskonałą strategiczną pozycję na zachodnim skraju płaskowyżu. Zwieńczone jest monumentalnym kompleksem architektonicznym, złożonym z „wieży ammonickiej”, wtórnie wykorzystanej w okresie rzymskim jako świątynia z dodanym do niej arkadowym dziedzińcem. To unikalne połączenie budowli z epoki żelaza ze świątynią charakteryzującą się klasycznym porządkiem architektonicznym, stanowi szczególnie interesujące zagadnienie związane z adaptacją kultury materialnej i religii grecko-rzymskiej przez miejscową ludność. Kompleks ten otoczony jest dość chaotyczną, nie do końca jeszcze rozpoznaną zabudową z późniejszych okresów. Znaleziska, głównie ceramiki, wskazują na szczególnie intensywne osadnictwo z okresu środkowo-islamskiego, ajubidzko-mameluckiego. Prawdopodobnie istniała tu wówczas osada wiejska, której mieszkańcy zajmowali się rolnictwem i hodowlą zwierząt, stanowiąc rolnicze zaplecze stolicy islamskiego Ammanu.
Julia M. Chyla (Redakcja Archeowieści, Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Adam Budziszewski (Redakcja Archeowieści, Szkoła Doktorska Nauk Humanistycznych, Uniwersytet Warszawski, Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Aleksandra Cetwińska (Redakcja Archeowieści, Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej, Uniwersytet Warszawski, Polska), Konstanty Kowalewski (Redakcja Archeowieści, Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Archeowieści – dwa lata z portalem popularnonaukowym Wydziału Archeologii UW
“Archeowieści” to popularnonaukowy portal internetowy poświęcony tematyce archeologicznej. Został założony w 2006 roku przez pasjonata archeologii, Wojciecha Pastuszkę. Od 2021 roku prowadzony jest przez Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. W ciągu dwóch lat z prywatnego bloga stał się zinstytucjonalizowanym narzędziem popularyzującym polską archeologię, zarówno w kraju jak i na świecie. Pełni przy tym funkcję internetowego okna na badania archeologiczne prowadzone na całym globie. Na łamach portalu różnymi drogami ukazują się treści wykraczające poza główny nurt medialny. Publikowane są one zarówno w języku polskim jak i angielskim. “Archeowieści” to nie tylko oryginalne artykuły czy informacje o najważniejszych wydarzeniach w środowisku, ale również bezpośredni dostęp do źródeł: wyników badań oraz samych naukowców, co przejawia się m. in. autoryzowanymi tekstami, ich przekładami, wywiadami, postami opiniotwórczymi czy komentarzami. Portal prezentuje zatem nie tylko autorskie wiadomości z ostatniej chwili, ale również opracowania całych, w wielu wypadkach zawiłych zagadnień, służąc często za jedyne rzetelne źródło wiedzy. W “Archeowieściach” publikują badacze, doktoranci, studenci, absolwenci studiów, a także sympatycy. Niezbywalnym atrybutem portalu jest przede wszystkim wolny dostęp, zarówno do treści, jak i ilustracji, który czyni je jednym z nielicznych na świecie niekomercyjnym medium poświęconym archeologii. W niniejszym referacie prezentujemy dwa lata działań Redakcji, statystyki związane z odbiorem publikowanych postów oraz topowe tematy prezentowane na łamach portalu od 2021 roku. Wybiegamy również w przyszłość, zapowiadając strategię funkcjonowania Archeowieści w najbliższych latach.
Graham Claytor (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
The Girl at the Olive Press: A Vignette of Oil Production in Roman Egypt
Roman Egypt, year 37 of Augustus: a young girl named Tahaunes is sent out of the house by her father to live and work at an imperial oil mill. This striking episode of child labor is documented in the archive of her father Harthotes, a peasant farmer from Theadelphia in the Fayum, which is the focus of my Polonez project. In this communication, I will outline her working conditions based on the labor contracts preserved in the archive and try to identify her specific tasks as a paremballousa in the work flow of oil production, as known from archaeological and literary sources. More broadly, Tahaunes’ story serves as an emblem for women’s work in antiquity, giving light to an under-represented subject, even in the comparatively rich papyrological record.
Marcin Frączek (Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych, Instytut Geografii i Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Polska), Adam Wawrusiewicz (Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Polska), Michał Przeździecki (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Krzysztof Żurek (Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Polska), Iga Szwed, Dariusz Manasterski, Michalina Tarasiuk, Vadzim Beliavets, Bartosz Kontny, Tomasz Nowakiewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Dawid Rembecki (Szkoła Doktorska Nauk Humanistycznych, Uniwersytet Warszawski, Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Z Kielc przez Warszawę, aż po krajobraz młodoglacjalny północnej Polski – wyniki badań środowiskowych będące efektem współpracy Zakładu Geomorfologii i Geoarcheologii UJK oraz Wydziału Archeologicznego UW
Współpraca pomiędzy Zakładem Geomorfologii i Geoarcheologii Instytutu Geografii i Nauk o Środowisku UJK a Wydziałem Archeologii UW zapoczątkowana została badaniami nad kontekstem środowiskowym stanowisk archeologicznych w Kotlinie Biebrzy. Jako pierwsze badane były stanowiska Krasnoborki oraz Lipowo znajdujące się w odcinku przełomowym Biebrzy pomiędzy jej górnym a środkowym basenem. Kolejne lata przeniosły badania wraz z biegiem rzeki Biebrzy w jej ujściowy odcinek do Kotliny Wizny i stanowiska wydmowego w Grądach-Woniecko. Badaniami objęta została zarówno wydma wraz ze stanowiskiem archeologicznym (badania on-site), jak i również najbliższe jej otoczenie (Kotlina Wizny) (badania off-site). Ostatnie prace na tym stanowisku miały na celu rozpoznanie stratygrafii odkrytych tu niedawno neolitycznych grobów. Kolejne badania pozwoliły wrócić do basenu Górnej Biebrzy w okolice stanowiska Lipsk. Od 2023 roku badania tam prowadzone kontynuowane są w ramach projektu „Bioregion Biebrza. Rzeka i Człowiek”, zainicjowanego przez Biebrzański Park Narodowy, Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Najnowsze prace skupiają się nad odtworzeniem powierzchni podtorfowej w okolicach nowo odkrytej drewnianej konstrukcji znajdującej się na południowo-wschodnim skłonie stanowiska. W 2023 roku, z inicjatywy pracowników i doktorantów z obu instytucji, nawiązano kolejne współprace obejmujące badania w Lubanowie (woj. zachodniopomorskie) oraz w Pijawne Polskie (woj. podlaskie). Obecnie trwają interpretacje wyników analiz uzyskanych z obu stanowisk.
Artur Grabarek (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Agata Borowska (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska)
Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na st. 1 w Ćmielowie, gm. Ćmielów, woj. świętokrzyskie
W październiku 2023, po 62 latach od zakończenia badań przez zespół prof. Z. Podkowińskiej, ponownie powrócono na Wzgórze Duży Gawroniec. Wykopaliska na osadzie górników kultury pucharów lejkowatych, wpisanej na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, mimo niewielkiej skali (2 ary), dostarczyły licznych źródeł. Przede wszystkim stwierdzono, wbrew ogólnym przypuszczeniom, iż wzmiankowana osada jest dobrze zachowana, przynajmniej w tej części stanowiska. Poza materiałem masowym, odkryto kolejny ułamek naczynia z uchem stylizowanym na głowę barana, trzeci grocik krzemienny z retuszem rynienkowatym, jak i pierwszą zawieszkę miedzianą. Duża ilość źródeł, ale przede wszystkim stan zachowania osady, każą z dużą nadzieją oczekiwać dalszych spektakularnych odkryć. Powrót na stanowisko z całą pewnością pozwoli także uzupełnić wiedzę w zakresie osadnictwa KPL na Wyżynie Małopolskiej, bowiem wciąż wiele zagadnień nie doczekało się wyjaśnień.
Artur Grabarek (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Agata Borowska (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska)
Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na st. 6 w Oleśnicy, gm. loco, woj. świętokrzyskie
W marcu 2022, w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych w miejscowości Oleśnica, dokonano weryfikacji stanowiska 6. Wówczas odkryto materiały zabytkowe z okresu neolitu, oraz pozostałości osady społeczności kultur trzcinieckiej i łużyckiej. Niestety ogrom zniszczeń, postępujących w zastraszająco szybkim tempie, zmusił autora do rozpoczęcia badań ratowniczych. W październiku 2023 odbył się pierwszy sezon wykopalisk, gdzie poza kilkoma tysiącami zabytków z różnych grup surowcowych, odkryto 12 noży typu krummesser. Do tej pory zabytki tego typu, w liczbie 27, zarejestrowano na 22 stanowiskach. Mimo że ich stan zachowania jest różny, warto zaznaczyć, iż wystąpiły one w dotąd niespotykanej skali, szczególnie, że przebadano zaledwie dwa ary osady, której powierzchnia całkowita jest szacowana na ponad cztery hektary.
Artur Grabarek (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Agata Borowska (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska)
Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na st. 6 w Podlesiu, gm. Oleśnica, woj. świętokrzyskie
Przypadkowe odkrycie źródeł ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej (KCWR) w Podlesiu, gm. Oleśnica, zapoczątkowało proces długoletniego postępowania badawczego. Wykopaliska, jak i badania powierzchniowe, które rozpoczęto w 2014, wpisują się nie tylko w lepsze poznanie początków neolitu w dorzeczu Wschodniej, czy też na Wyżynie Małopolskiej, ale ze względu na stan zachowania osady, jak i blisko 24500 zabytków z powierzchni 17 arów, stanowi ogromną wartość naukową w ujęciu ogólnopolskim, a nawet europejskim zasięgu KCWR. Wiele grup zabytków, z różnych kategorii surowcowych, wystąpiło w znacznie większej liczbie, niż na innych osadach KCWR. Szczególną wartość wnoszą źródła, których dotychczas w ogóle nie zarejestrowano na innych stanowiskach. Należy do nich fragment noża typu krummesser, zapewne najstarszy przykład, jak też koszyczek gliniany.
Witold Grużdź (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska), Katarzyna Pyżewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Andrzej Wiśniewski (Instytut Archeologii, Uniwersytet Wrocławski, Polska), Witold Migal (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska)
Osadnictwo neandertalczyków w Zwoleniu – nowe badania terenowe
W sezonie letnim 2023 roku przeprowadziliśmy archeologiczne badania terenowe na stanowisku 10 w Zwoleniu. Podstawowym celem była próba zlokalizowania poziomów stratygraficznych odkrytych podczas poprzednich badań (w latach 1983–1990) oraz pobranie próbek. Przeprowadzone ówcześnie wykopaliska przyczyniły się znaczenie do poszerzenia wiedzy dotyczącej najstarszych społeczności zamieszkujących te tereny. W trakcie badań wykopaliskowych w latach 1983–1990 pozyskano ponad 300 zabytków krzemiennych – odłupki, wióry, łuski, narzędzia i ich fragmenty oraz tłuki kamienne. Zdeponowane były w sedymentach plejstoceńskich o genezie rzecznej oraz lodowcowej. Towarzyszyły im liczne materiały kostne, wśród których zidentyfikowano m.in.: konia, mamuta, bizona i włochatego nosorożca.
Jednak nowe metody analiz, a zwłaszcza te związane z bezwzględnym datowaniem, dają szansę na bardziej miarodajne określenie wieku sedymentów, w których zalegają zabytki. Mając na uwadze wartość poznawczą stanowiska w Zwoleniu, zdecydowaliśmy się na założenie wykopów w części zachodniej stanowiska, a dokładniej w wałach strzelnicy, której budowa przyczyniła się do odkrycia, ale też i nieświadomego zniszczenia fragmentu stanowiska. W efekcie prac terenowych zrealizowanych w 2023 roku pozyskaliśmy zarówno środkowopaleolityczne zabytki krzemienne oraz liczne fragmenty kości, w tym koni.
Łukasz Jarmużek (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Osada z Trzeciego Okresu Przejściowego (XI–VII w. p.n.e.) w Tell el-Retaba w Egipcie – sezon wykopaliskowy 2023
Od 2022 roku pracownicy Katedry Archeologii Egiptu i Nubii, pod kierownictwem dr. hab. Sławomira Rzepki, realizują grant badawczy NCN OPUS zatytułowany „Życie codzienne w niepewnych czasach. Dom i jego mieszkańcy w Egipcie Trzeciego Okresu Przejściowego po upadku imperium”. Celem grantu jest zbadanie różnych aspektów życia mieszkańców osad i miast z terytorium Egiptu w Trzecim Okresie Przejściowym (XI–VII w. p.n.e.). Ważnym elementem badań w ramach grantu są wykopaliska prowadzone na stanowisku Tell el-Retaba. Dotychczasowe badania prowadzone od 2007 roku doprowadziły do odkrycia osady z Trzeciego Okresu Przejściowego. Do tej pory zlokalizowano głównie domy oraz zabudowania gospodarcze południowo-zachodniej części stanowiska. W sezonie 2023 rozpoczęto prace wykopaliskowe na niezbadanym dotychczas obszarze, na północ od znanej już zabudowy. W wyniku przeprowadzanych badań odkryto dwa budynki pochodzące z dwóch różnych faz. Oba budynki wyróżniały się na tle dotychczasowej zabudowy o wiele większymi rozmiarami. Powierzchnia pierwszego budynku wynosiła 282 m2, zaś powierzchnia drugiego wynosiła 513 m2. Dla porównania powierzchnia większości odkrytych na stanowisku domów wynosiła od 50 do 100 m2. Pierwszy budynek był zachowany do wysokości aż dwóch metrów. Klatka schodowa znaleziona w jednym z jego pomieszczeń oraz relatywnie grube mury wskazują na istnienie kolejnego piętra. W budynku tym znaleziono m.in. silosy zbożowe, podstawy pod żarna oraz ceramiczne naczynia zasobowe. Drugi budynek był o wiele gorzej zachowany. W trakcie jego konstruowania wykorzystano mury pierwszego budynku, część z nich znacząco poszerzając. Poza tym dobudowano zupełnie nową część od strony południowej. Rozmiary i obiekty znalezione w obu budynkach wskazują, że musiały one należeć do lokalnej elity.
Adam Jarych (Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Sprawozdanie z badań archeologicznych Novae 2023
Prezentacja ma na celu przedstawienie wyników ostatnich badań archeologicznych z Novae – sektor XII (kampania 2023). Zaprezentowane zostaną wyniki prac przeprowadzonych w obrębie tzw. „Domu z portykiem”. Szczególnie południowego skrzydła, gdzie znajdowała się łaźnia. W tym miejscu pod uszkodzoną podłogą i systemem hypokaustum odnaleziona została cembrowina studni wykorzystywana prawdopodobnie już przez żołnierzy VIII legionu Augusta. Ponadto w zeszłym roku skoncentrowaliśmy się na badaniu pozostałości baraków legionowych, była to konstrukcja drewniano-ziemna, której zarys udało się uchwycić. Łącznie podczas miesięcznej kampanii odnaleziono ponad dwieście zabytków wydzielonych, sto cegieł w tym niezwykle rzadkie okrągłe cegły bassales. Ponadto na uwagę zasługują pozostałości późnoantycznego pieca, w którym odnalezionych zostało osiem gockich naczyń, a także kilkanaście monet.
Elżbieta Jaskulska (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Coś z niczego. Analiza ciałopalnego grobu ze wschodniej nekropoli w Novae
Dzięki uczestnictwu w misji prowadzonej przez dr hab. Agnieszkę Tomas na wschodniej nekropoli w Novae autorka miała możliwość przebadania unikalnego znaleziska, jakim jest pierwotny pochówek ciałopalny (bustum). Podczas badania grobu nr 3, eksplorowanego w sezonie 2019, dzięki zastosowaniu odpowiednich technik wykopaliskowych oraz przeprowadzeniu analizy przestrzennej rozkładu szczątków, udało się nie tylko potwierdzić jego pierwotny charakter, ale również zaproponować hipotezę dotyczącą prawdopodobnego ułożenia ciała na stosie pogrzebowym. Wyjątkowo dobre zachowanie szczątków pozwoliło również na postawienie wniosków nie tylko dotyczących profilu biologicznego (wiek i płeć) pochowanego, ale również wskazuje na pewne elementy związane z trybem życia. Prezentacja przedstawi zatem nie tylko rekonstrukcję elementów rytuału pogrzebowego, ale również przybliży postać pochowaną w grobie nr 3 prezentując osteobiografię skonstruowaną na podstawie szczątków ciałopalnych.
Szymon Jellonek (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Monety sezonu 2023 Ekspedycji Archeologicznej Novae WA UW
W ramach sezonu wykopaliskowego 2023 Ekspedycji Archeologicznej Novae Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego pod przewodnictwem dr hab. Agnieszki Tomas kontynuowano prace na terenie obozowej retentury. W trakcie eksploracji odkryto 82 monety. Wśród których największą grupę (46 egzemplarzy) stanowią późnorzymskie monety brązowe (IV–1. poł. V w.). Ponad ¼ to monety prowincjonalno-rzymskie wyprodukowane w 1. połowie III w., wśród których dominują te wybite w lokalnych mennicach: Markianopolis (8 monet) oraz Nikopolis ad Istrum (7). Siedem monet pochodzi z 2. połowy III w. Ramy chronologiczne zamykają się pomiędzy asem Tyberiusza, którego wybicie jest datowane na lata 15–16 po Chr, oraz dekanummion Justyniana I wybity w latach 556–558.
W ramach wystąpienia odkryte monety zostaną przeanalizowane statystycznie, a także dane zestawione z sezonem 2022. Nakreślony zostanie również kontekst archeologiczny dla prezentowanych wyników.
Ludwika Jończyk, Bartosz Kontny (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Zapomniana nekropola. Weryfikacja archiwaliów i ocalałych zabytków z dawn. Zohpen
Cmentarzysko w Zohpen na Półwyspie Sambijskim – dziś w granicach Obwodu Królewieckiego – zostało przebadane w 1928 r. Zadokumentowano w sumie 502 pochówki, w tym groby ludzkie oraz końskie. Nekropola użytkowana była od początku okresu wędrówek ludów do schyłku okresu wczesnośredniowiecznego. Stanowisko to nie zostało nigdy opublikowane, w przedwojennej literaturze można znaleźć na jego temat zaledwie kilka zdań. Najważniejszym źródłem informacji jest poświęcona cmentyarzysku w Zohpen praca doktorska Herberta Heyma, obroniona w Królewcu w 1938 r., zachowana w maszynopisie w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu. Szczątki innych informacji, które przetrwały wojenną zawieruchę, znajdują się w zbiorach muzeów i instytucji naukowych w Berlinie, Getyndze i Olsztynie.
W 2023 r. wystartował projekt realizowany przez Wydział Archeologii UW mający na celu zebranie wszystkich dostępnych informacji o tym stanowisku i wprowadzeniu ich do obiegu naukowego.
Anna Juga-Szymańska (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Wykopaliska w szafach. Nowości z archiwum WA UW
„Wykopaliska” w archiwum potrafią być równie ekscytujące jak eksploracja stanowiska archeologicznego w terenie. Archiwum Wydziału Archeologii UW to wciąż niezgłębione do końca źródło wiedzy. Komunikat ma na celu zaprezentowanie nowych nabytków Archiwum Wydziału Archeologii UW oraz przedstawienie „odkryć” z dawnych zasobów.
Małgorzata Kot (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Marcin Przybyła (Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński, Polska), Michał Leloch (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Gayrathon Muhtarov (Narodowe Centrum Archeologii, Uzbecka Akademia Nauk, Uzbekistan), Karol Szymczak (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
O poszukiwaniu w jaskiniach Zachodniego Tien Szanu najstarszych śladów migracji człowieka współczesnego do Azji Centralnej
Referat prezentuje założenia oraz wyniki badań pilotażowych rozpoczynającego się projektu badań wykopaliskowych jaskiń w Zachodnim Tien Szanie. Celem projektu jest odpowiedź na pytanie o najwcześniejsze ślady migracji człowieka współczesnego na obszary Azji Centralnej w związku z bardzo wczesnym pojawieniem się na tym obszarze elementów technologii wiórowych oraz przemysłów określanych mianem Inicjalnego Górnego Paleolitu. Jaskinie, ze względu na panujące w nich warunki, dają większe szanse, niż stanowiska otwarte, na zachowanie materii organicznej w tym kości i materiału genetycznego. Z tego powodu nowo rozpoczynający się projekt jest nakierowany na prospekcję niebadanych wcześniej wykopaliskowo i nieznanych archeologom wysokogórskich stanowisk jaskiniowych. W sezonie 2023 zdecydowaliśmy się na prospekcję stanowisk najtrudniej dostępnych. W referacie zaprezentujemy uzyskane wyniki w kontekście dalszych planów badawczych.
Adam Łajtar (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Literatura religijna w Nubii chrześcijańskiej: Greckie manuskrypty z wykopalisk misji Egypt Exploration Society w Qasr Ibrim
Wykopalisk prowadzone przez misję Egypt Exploration Society w Qasr Ibrim (Nubia egipska) w latach 1963–2008 obfitowały w znaleziska tekstów zapisanych na materiałach nietrwałych (papirus, pergamin, papier, drewno). Wśród nich liczną grupę stanowią teksty w języku greckim o tematyce biblijnej, patrystycznej, hagiograficznej, homiletycznej i liturgicznej. Uznaje się, że są to pozostałości biblioteki katedry w Qasr Ibrim, rozproszonej w czasie najazdu wojsk egipskich w 1172/3 roku. Teksty te nie zostały dotychczas systematycznie opracowane. Piszący te słowa jest w trakcie realizacji projektu, finansowanego ze środków NCN, którego celem jest przygotowanie publikacji tego interesującego i ważnego z naukowego punktu widzenia zespołu.
Marzena Łuszczewska, Tomasz Scholl (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Pociski kamienne z polskich wykopalisk w Tanais (Rosja)
Komunikat dotyczy badań nad zespołem kamiennych pocisków, znalezionych podczas prac wykopaliskowych polskiej misji archeologicznej UW w Tanais (Rosja) w latach 2003–2014. Obiekty pochodzą z okresu hellenistycznego (od końca II – do końca I w. p.n.e.). Zostały wykonane z wapienia oraz piaskowca. Większość z nich zapewne pełniła funkcję pocisków do proc i balist. Obiekty o najmniejszych rozmiarach wydają się być zbyt małe, aby można je było wykorzystywać do miotania, być może miały zastosowanie w grach lub służyły do zabawy.
Maciej Miścicki (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Konserwacja zabytków na Wydziale Archeologii UW
Zabytki archeologiczne w wyniku długiego zalegania w zróżnicowanych warunkach glebowych w różnym stopniu ulegają zniszczeniu i rozkładowi. Wydobycie ich z ziemi również niejednokrotnie znacząco przyspiesza proces dekompozycji. Prowadzi to do konieczności odpowiedniego zabezpieczania znalezisk w celu ich zachowania, dokumentacji i ekspozycji. Do realizacji tego zadania na Wydziale Archeologii UW powołano Pracownię Konserwacji. Zgromadzone w ciągu ostatnich lat doświadczenie oraz specjalistyczna aparatura pozwalają na prowadzenie prac konserwatorskich przy zabytków metalowych, drewnianych oraz skórzanych metodami dostosowanymi do surowca i stanu zachowania poszczególnych znalezisk. W toku prac konserwatorskich wykonywana jest dokumentacja, oczyszczanie chemiczne i mechaniczne oraz stabilizacja i zabezpieczanie zabytku. Tematem wystąpienia jest przedstawienie dotychczasowych efektów i możliwości konserwacyjnych Pracowni oraz zaprezentowanie dostępnej aparatury. Ponadto, zebrane doświadczenie oraz doposażenie Wydziału w nowy sprzęt analityczny pozwala na rozwój specjalistycznych badań metalograficznych (za pomocą ręcznego spektrometru XRF) oraz określeń gatunkowych zabytków drewnianych i skórzanych (przy użyciu mikroskopów optycznych).
Tomasz Płóciennik (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Nil desperandum?, czyli o odczytywaniu inskrypcji towarzyszących przedstawieniu Scala salutis w kaplicy św. Józefa w kościele dominikańskim św. Mikołaja w Gdańsku
Piętnastowieczne malowidło przedstawiające temat ikonograficzny Scala salutis, znajdujące się w kaplicy św. Józefa w kościele dominikańskim św. Mikołaja w Gdańsku, przez długi czas nie przyciągało należnej mu ze strony uczonych uwagi. Związane było to zarówno ze stanem jego zachowania, jak i z faktem, że było ono całkowicie ukryte za dziewiętnastowieczną nastawą ołtarzową. W roku 1981 przeprowadzono wstępną konserwację malowidła, polegającą jednak jedynie na scaleniu ściany i pokrywających ją tynków. Dopiero w ostatnim czasie dokonano oczyszczenia malowidła, a w ślad za tym jego konserwacji. Oczyszczenie pozwoliło na wyraźniejsze dostrzeżenie towarzyszących malowidłu trzech inskrypcji. Te jednak, źle zachowane (mniej niż połowę liter widać w całości), wydały się konserwatorom (a nawet uczonym, do których kierowano prośbę o konsultację) zupełnie niemożliwe do odczytania.
Michał Przeździecki, Miron Bogacki (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Adam Wawrusiewicz (Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Polska), Bartosz Kontny, Vadzim Beliavets (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Marcin Frączek (Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych, Instytut Geografii i Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Polska), Krzysztof Żurek (Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Polska),
Projekt „Bioregion Biebrza. Rzeka i człowiek”. Założenia, wstępne rezultaty oraz perspektywy prospekcji metodami nieinwazyjnymi dolnego basenu Biebrzy
Wiosną 2023 roku, trzy instytucje Wydział Archeologii UW, Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Biebrzański Park Narodowy oraz Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych UJK w Kielcach podjęły współpracę w ramach projektu pn. „Bioregion Biebrza. Rzeka i człowiek”, którego celem jest szerokie spektrum działań obejmujących rozpoznanie, ochronę oraz promocję dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego doliny Biebrzy.
Prace terenowe skupiły się na dwóch obszarach, odrębnych pod względem cech geomorfologicznych oraz uwarunkowań osadniczych, tj. basenie górnym (północnym) i basenie dolnym (południowym) rzeki Biebrzy. W wystąpieniu omówione zostaną wyniki prospekcji metodami nieinwazyjnymi przeprowadzonej na ostatnim z wymienionych obszarów. Choć dotychczasowe prace objęły tylko niewielki odcinek tego fragmentu doliny (od Osowca do Klimaszewic) to ich wynikiem jest długa lista stanowisk, które dostarczyły licznych, wartościowych, a przede wszystkim niezwykle interesujących znalezisk. W zdecydowanej większości związane są one z osadnictwem subneolitycznych ugrupowań łowiecko-zbierackich, odzwierciedlających w tej strefie podstawowy substrat kulturowy. Ugrupowań, o których wciąż wiemy bardzo niewiele!
W referacie przedstawione zostaną z jednej strony merytoryczne rezultaty powyższych badań, z drugiej zaś, nie mniej ciekawe aspekty metodyczne związane z koniecznością dostosowania formuły prac badawczych do specyficznych warunków obszarów bagiennych i zalewowych.
Katarzyna Pyżewicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Witold Grużdź (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska), Aldona Mueller-Bieniek (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Oryniacka Góra Puławska w świetle nowych danych
Zespoły oryniackie, związane z najwcześniejszym pobytem Homo sapiens sapiens na terenie Polski pochodzą ze stanowisk z południowej części kraju i datowane są na okres między 40 000 a 34 000 BP. Do wyjątkowych należy Góra Puławska – najbardziej wysunięte na północ Polski stanowisko ze śladami pobytu społeczności oryniackich. Stanowisko to zostało odkryte przez Mikołaja Krištafoviča pod koniec XIX wieku, następnie badane wykopaliskowe prowadzili Jan Samsonowicz oraz Stefanem Krukowskim w latach 20. XX wieku. W latach 40. XX wieku prospekcję terenową pod kątem rozpoznania geologii i stratygrafii stanowiska podjął Ludwik Sawicki oraz Władysław Pożarski. Materiały te odnaleziono w odsłonięciu profilu drugiej terasy Wisły. W trakcie prac wydzielono kilka zespołów, w skład których wchodziły zarówno szczątki fauny plejstoceńskiej, jak i zabytki krzemienne. Część z materiałów zaginęła w trakcie drugiej wojny światowej.
W ostatnim czasie podjęliśmy się próby ponownego przebadania źródeł z Góry Puławskiej – zachowanych artefaktów krzemiennych, jak i materiałów organicznych. Z zachowanym próbek węgli uzyskaliśmy daty, które rzucają nowe światło na najwcześniejsze zasiedlenie terenów ziem polskich przez Homo sapiens sapiens.
Marek Truszkowski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Studnia na Zamku Wysokim w Człuchowie
Studnie były niezwykle istotnym elementem każdego obiektu warownego. Gwarantowały one stały dostęp do wody, niezbędny do codziennego funkcjonowania twierdzy. Studnie zlokalizowane wewnątrz murów stanowiły nieodłączny składnik systemu obronnego. Odgrywały one kluczową rolę w sytuacjach długotrwałego oblężenia, zaopatrując załogę zamkową w pitną wodę.
W przypadku krzyżackich założeń zamkowych, na ich terenie mogło funkcjonować wiele studni. Lokalizowane one były na dziedzińcach domów konwentu, a także przy kuchniach, piekarniach, browarach, słodowniach, stajniach czy folwarkach.
Mimo znaczącej roli, jaką studnie pełniły w funkcjonowaniu zamków krzyżackich, niewielką uwagę poświęcano im w ramach szczegółowych badań archeologicznych. Jednym z czynników, który przyczynił się do tego niedostatecznego zainteresowania, jest ograniczona liczba odkrywanych studni, które pozostają zasypane, a ich wnętrza nie były czyszczone w okresach nowożytności i współczesności. Jednym z niewielu, tego typu urządzeń wodnych, odkrytych w trakcie badań archeologicznych jest studnia na Zamku Wysokim w Człuchowie.
Zamek Wysoki był głównym elementem człuchowskiego założenia zamkowego, w którym mieszkał i funkcjonował konwent braci zakonnych. W trakcie badań prowadzonych w 2014 r. w pełni rozpoznano układ piwnic zamkowych i usunięto zasypy gruzowe z ich wnętrz w skrzydłach północnym, wschodnim i południowym oraz częściowo zachodnim. Ponadto usunięto warstwę gruzu ceglanego z czasów rozbiórki zabudowań zamkowych zalegającą na całej powierzchni dziedzińca. W trakcie prac, w połowie długości krużganka biegnącego wzdłuż południowego skrzydła zamkowego, zlokalizowano miejsce, w którym znajdowała się studnia. W jej wnętrzu w 2022 r. przeprowadzone zostały wykopaliskowe badania archeologiczne, których wyniki omówione zostaną w trakcie referatu.
Sławomir Wadyl (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Wczesnośredniowieczne czworoboczne na Pomorzu w świetle wyników badań prowadzonych w Nowym Chorowie
Jednym z najbardziej frapujących problemów archeologii wczesnośredniowiecznej na Pomorzu są kurhany typu Orzeszkowo. Termin pochodzi od cmentarzyska w Orzeszkowie w powiecie łobeskim, badanego w latach 1921–24. W klasycznej formie występują tylko na Pomorzu. Kurhany typu Orzeszkowo są to zasadniczo czworoboczne, zwykle kwadratowe nasypy „zamknięte” obstawą kamienną. Wewnątrz kurhanu spotykane są różnorakie konstrukcje kamienne w postaci komór grobowych czy bruków kamiennych. Są one miejscem pochówku zwykle kilku osób. Ich charakterystyczną jest birytualizm – obok przeważającej inhumacji stosowano również kremację. „Wyposażenie” zmarłych jest zazwyczaj bardzo skromne. Pojawienie się tego rodzaju „architektury funeralnej” w czasie, kiedy nominalnie chrześcijańskie cmentarze były zakładane na całym Pomorzu jest zaskakujące.
Przed II wś przebadano kilkanaście kurhanów tego typu, a ostatnie badania obiektów tego typu prowadzono w latach 1966–68. W 2022 r. zainicjowano badania nekropoli w Nowym Chorowie w powiecie słupskim. Wykopaliskami objęto kurhan K8, we wnętrzu którego odkryto osiem pochówków zarówno inhumacyjnych, jak i kremacyjnych. W kolejnym sezonie (2023) badaniami objęto dwa mniejsze mogiły (K9 i K10). W pierwszym odkryto dwa pochówki inhumacyjne, w drugim zaś jeden grób ciałopalny. Rezultaty badań nekropoli w Nowym Chorowie dały nowe perspektywy do zrozumienia kluczowych problemów związanych z tą kategorią cmentarzysk, a mianowicie kwestii ich genezy, chronologii, pokrewieństwa poszczególnymi osobami złożonymi w tych samych kurhanach.
Sławomir Wadyl (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska)
Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Ciepłem na Pomorzu Wschodnim w świetle ostatnich badań
Ciepłe to miejscowość o długiej historii badań archeologicznych. Dotychczas było znane głównie z przypadkowego odkrycia na cmentarzysku wczesnośredniowiecznym, gdzie natrafiono na pochówek uzbrojonego wojownika uznanego za „wikinga”. Cmentarzysko jest tylko jednym z elementów rozległego kompleksu osadniczego, który tworzą trzy grody, kilka osad oraz dwie nekropole. Dotychczas uwaga badaczy była skoncentrowana na odkryciach z cmentarzyska. Nie może to budzić jednak zdziwienia. Nowe badania cmentarzyska (2004–2014), podczas których natrafiono na kolejne groby komorowe, potwierdziły niezwykłą rangę tego miejsca.
Kompleks osadniczy w Ciepłem jest unikatowym zespołem stanowisk z przełomu X i XI w. Powstał prawdopodobnie pod koniec X w. z inicjatywy osób związanych z pierwszymi władcami Piastowskimi. Ośrodek w Ciepłem prawdopodobnie odegrał ważką rolę w piastowskim „podboju” Pomorza Wschodniego.
Pomimo wielu przesłanek wskazujących tak ważną rolę zespół osadniczy w Ciepłem nie doczekał się badań na jakie zasługuje. W 2023 r. rozpoczęto realizację projektu „Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Ciepłem. Piastowski klucz do Pomorza Wschodniego” finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w ramach programu SONATA BIS–11. Badania są prowadzone niejako na dwóch płaszczyznach. Multidyscyplinarne studia nad zespołem osadniczym w Ciepłem są płaszczyzną badań na węższym, regionalnym poziomie. Drugim, szerszym poziomem, będą studia dotyczące badań rangi i poznanie jego roli w procesie włączania tego regionu do pierwszego państwa polskiego.
W 2023 r. zainicjowano badania terenowe, które przyniosły szereg interesujących odkryć. Pierwsze wyniki analiz specjalistycznych zwiastują niezwykle ważkie naukowo ustalenia.
Adam Wawrusiewicz (Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Polska), Michał Przeździecki, Vadzim Beliavets (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska), Marcin Frączek (Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych, Instytut Geografii i Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Polska), Krzysztof Żurek (Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Polska),
Najnowsze wyniki badań nad osadnictwem ugrupowań łowiecko-zbierackich w dolinie górnej Biebrzy (Lipsk, stan. 81)
Osadnictwo ugrupowań łowiecko-zbierackich w rejonie Kotliny Biebrzańskiej należy do zagadnień niezwykle interesujących. Specyfika tutejszych stanowisk i uwarunkowania geomorfologiczne dają możliwość korelacji reliktów obecności człowieka z przemianami środowiskowym, a także pozyskanie unikalnych źródeł organicznych. Bieżące badania wykopaliskowe koncentrują się w nisko położonej, współcześnie zatorfionej, strefie okalającej jedną z „wysp” mineralnych położonych w okolicy Lipska, pow. augustowski (stan. 81). Ulokowana jest ona w centrum rozległego kompleksu torfowisk górnego basenu Biebrzy. Najnowsze prace dostarczyły nowych danych związanych głównie z aktywnością ugrupowań subneolitycznych obejmujących zarówno ich wczesne, jak i późne etapy rozwoju. Bogaty inwentarz krzemienny współwystępuje tu ze znaleziskami ceramicznymi w zamkniętych sekwencjach stratygraficznych i w obiektach nieruchomych. Znaleziska materiałów osteologicznych, w tym szczątków ryb umożliwiają przynajmniej częściowe określenie preferencji gospodarczych. Do najciekawszych odkryć należą relikty drewnianej konstrukcji, najpewniej w typie kładki, jakie odsłonięto w warstwach torfu na głębokości około jednego metra. Jej związek z najpóźniejszym etapem funkcjonowania ugrupowań subneolitycznych potwierdzają analizy radiowęglowe. W bieżącym sezonie badawczym po raz pierwszy udało się również udokumentować dobrze zachowane, podtorfowe sekwencje stratygraficzne związane z osadnictwem schyłkowopaleolitycznym. Badania wykopaliskowe na stanowisku nr 81 w Lipsku realizowane są w ramach programu badawczego „Bioregion Biebrza. Rzeka i Człowiek”, zainicjowanego wiosną 2023 roku przez Biebrzański Park Narodowy, Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.