Organizator: Dorota Ławecka (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Język sesji: polski

Data: 25.03.2021 r.

Tegoroczna sesja bliskowschodnia ma tytuł „Rytuał, kult, modlitwa w sztuce i literaturze starożytnego Bliskiego Wschodu”. Szeroki zakres tematyczny umożliwił udział prelegentów  z Wydziału Archeologii UW, innych jednostek naszego Uniwersytetu (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Wydział Orientalistyczny), jak i z innych instytucji naukowych (Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN, Wydział Archeologii UAM, Wydział Nauk Humanistycznych KUL). Pięknie dziękujemy naszym gościom za chęć udziału w tym wydarzeniu. Wystąpienia, dotyczące różnych okresów poczynając od epoki neolitu na pierwszych wiekach naszej ery kończąc, będą miały charakter archeologiczny lub filologiczny, a część autorów prezentacji będzie czerpać i interpretować informacje z obu tych kategorii źródeł. Sesja ma charakter krajowy i – mamy nadzieję – będzie okazją do ciekawego spotkania specjalistów zajmujących się różnymi tematami i okresami w obszarze zagadnień związanych ze sferą kultu i religii. Będziemy dążyli do tego, by podczas kolejnych konferencji sesja zyskała charakter międzynarodowy, a naszą intencją jest formułowanie możliwie szerokich tematów łączących starożytników zajmujących się regionem Bliskiego Wschodu i dających możliwość zaprezentowania referatów z różnych dyscyplin i dziedzin.

 

Program sesji jest dostępny tutaj.

 

Lista prelegentów wraz z tytułami wystąpień i abstraktami:

1. Patrycja Filipowicz (Wydział Archeologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), Arkadiusz Marciniak (Wydział Archeologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

Sztuka neolitu Bliskiego Wschodu wobec najnowszych ujęć początków religii

Badania nad neolityczną sztuką Bliskiego Wschodu w kontekście początków religii i systemu wierzeń mają długą tradycję. Wcześniejsze prace koncentrowały się na rozpoznaniu charakteru kształtującej się doktryny oraz rodzajów i hierarchii bóstw. Wyobrażenia antropomorficzne i zoomorficzne w sztuce traktowano jako wizualną reprezentację tego kanonu bóstw a ich powszechność uznawano za potwierdzenie trwałości systemu wierzeń. Po okresie pewnej stagnacji badań nad tą problematyką, powróciła ona ze zdwojoną intensywnością dzięki odkryciom w Göbekli Tepe z ich niezwykłą warstwą ikonograficzną. Nowy nurt badań nad religią zapoczątkowany tymi odkryciami ma znacząco odmienny charakter. Skupia się w głównej mierze na warunkach tworzenia się zorganizowanego systemu wierzeń i społecznym wymiarze praktyk religijnych, w szczególności na warunkach jego trwania i przekazywania. W takim rozumieniu, sztuka jest wykorzystywana do rozpoznania i śledzenia sposobów sprawowania praktyk religijnych i ich zmian w czasie.Celem niniejszego referatu jest prezentacja najnowszych ujęć systemu wierzeń w neolicie Bliskiego Wschodu, których autorami są René Girard, Marc Verhoeven i Harvey Whitehouse. Bogata ikonografia neolityczna, znacząco poszerzona podczas ostatnich badań wykopaliskowych, została przez tych badaczy uznana za przejaw praktyk rytualnych i stała się podstawą opisania społecznego funkcjonowania religii neolitycznej. Odrzucono dotychczasowe przekonanie o prymacie pierwiastka żeńskiego a zwrócono uwagę, że system wierzeń cechowała przemoc gdzie szczególną rolę odgrywały zwierzęta. Symboliczny związek człowiek- zwierzę, a także użycie ewokatywnych symboli, ponadto witalność i wspólnotowość stanowią, wg Verhoevena, osnowę religii neolitu. Girard interpretuje zaś neolityczne wyobrażenia przez pryzmat swojej koncepcji kozła ofiarnego, któremu przypisuje sprawczość społeczną o znaczącej randze. Wreszcie Whitehouse wyróżnia dwa typy religijności. Sztukę wczenoneolityczną wiąże z wcześniejszym, tzw. wyobrażeniowym typem religijności, opartą na emocjach, którą przeciwstawia typowi doktrynalnemu, który pojawił się później. Szczególna uwagę zwrócimy w referacie na znaczenie odkryć sztuki neolitycznej w Çatalhöyük, dokonanych w ostatnich latach przez zespół badawczy z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, w kontekście tych koncepcji religioznawczych.

2. Piotr Bieliński (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, Uniwersytet Warszawski)

Świątynie nieznanych bogów – sanktuaria kultury Niniwa 5 w północnej Mezopotamii na przykładzie znalezisk z polskich wykopalisk na Tell Arbid

Kultura Niniwa 5, która w 1. połowie III. tys. p.n.e. była obecna w znacznej części północnej Mezopotamii, jest w tym regionie ostatnią kulturą „przedpiśmienną”. Nie dysponujemy więc  (na razie) żadnym źródłami pisanymi dotyczącymi wierzeń ówczesnych mieszkańców tego terenu. Jedną z kategorii związanych z tą problematyką źródeł materialnych są pozostałości budowli, zgodnie uważanych przez archeologów za ruiny niniwickich sanktuariów. W rejonie syryjskiej Dżeziry znaleziono ich około dziesięciu, z tego dwa na kopanym przez polską misję stanowisku Tell Arbid. Ich rozplanowanie i elementy wyposażenia mówią wiele nie tylko ówczesnym budownictwie sakralnym, lecz również dostarczają pewnych wskazówek odnośnie samego kultu.

3. Dorota Ławecka (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Człowiek-byk i bizon z ludzką głową w ikonografii Mezopotamii w III tysiącleciu p.n.e.

Dwa podobne do siebie mityczne stwory – hybrydy człowieka i byka/bizona – występują w sztuce III tysiąclecia p.n.e. zarówno razem w tych samych scenach na pieczęciach cylindrycznych, jak i osobno w innych wytworach drobnej plastyki. Niekiedy mylone ze sobą, różnią się zarówno wyglądem, jak i zachowaniem (aktywny człowiek-byk, pasywny bizon z ludzką głową). Tematem prezentacji, poza przedstawieniem i charakterystyką bohaterów wystąpienia i różnic pomiędzy nimi, będzie próba określenia ich roli i funkcji w przedstawieniach oraz związków z bogiem Utu/Szamaszem, jak również odniesienie się do przypisywanych im sumeryjskich i akadyjskich nazw.

4. Rafał Koliński (Wydział Archeologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

Gūndk: najstarsze reliefy naskalne Mezopotamii

W regionie Kurdystanu w Iraku zachowały się liczne przykłady starożytnych reliefów naskalnych. Najliczniejsze z nich pochodzą z okresu nowo-asyryjskiego, ale reprezentowane są również zabytki z okresów wcześniejszego (II połowa III tysiąclecia p.n.e., starobabilońskiego) i późniejszego (partyjskiego).

Trzy płaskorzeźby wykute w wejściu do jaskini Gūndk, w pobliżu wioski o tej samej nazwie, są unikalne pod względem wieku (najstarsze płaskorzeźby skalne w Mezopotamii) i treści (sceny mitologiczne). Wykład będzie dotyczyć ich ikonografii, chronologii, kontekstu lokalnego i regionalnego. Autor stawia hipotezę, że ich wykonanie było spowodowane istnieniem w jaskini Gūndk sanktuarium.

5. Dominika Majchrzak (Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych, Polska Akademia Nauk)

Elementy rytuału religijnego w ikonografii gliptyki dilmuńskiej – badania nad życiem duchowym społeczności niepiśmiennej

Społeczność kultury Dilmun zasiedlała w III i II tys. p.n.e. wschodnie wybrzeże Arabii Saudyjskiej, Bahrajn oraz Failakę (Kuwejt). Odgrywała ona znaczącą rolę w morskim handlu

międzynarodowym, znajdując się na styku i pod kulturowym wpływem cywilizacji Doliny Indusu, południowej Mezopotamii i Elamu. Było to społeczeństwo niepiśmienne, lecz o bogato rozwiniętej kulturze niematerialnej i symbolicznej. Pozostałości tej szeroko pojętej duchowości i religijności znajdują swoje odbicie w źródłach archeologicznych, m. in. W przestrzennym sposobie organizacji społecznej, architekturze sakralnej, czy rzemiośle artystycznym. Podczas wystąpienia autorka zaprezentuje symbole i motywy hierofaniczne, występujące w ikonografii gliptyki dilmuńskiej. Stanowią one główne źródło do poznania elementów rytuału i kultu mieszkańców wysp Zatoki Arabskiej w epoce brązu.

6. Barbara Kaim (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Pinikir i Kiririsza – dwie wielkie boginie Elamu; ich kult i świątynie

Eksponowana rola bóstw żeńskich jest cechą charakterystyczną religii elamickiej. Mieszkańcy Suzjany co najmniej od III tys. p.n.e. czcili Pinikir, boginię matkę, boginię miłości i urodzaju. To ona otwiera listę 27 bóstw elamickich wymienionych w traktacie zawartym między królem elamickim a Naram-Sinem. Pinikir pojawia się również jako jedno z siedmiu wojowniczych bóstw przedstawionych na brązowym reliefie znalezionym w świątyni Inšušinaka na Suzie (ok. 1200-1000 p.n.e.). Towarzysząca reliefowi inskrypcja wymienia też imię Kiririszy, bogini, której świątynię zbudował w połowie XIV w. p.n.e., w Liyan, elamickim porcie nad Zatoką Perską, król Humban-Numena. Z czasem kult Kiririszy rozpowszechnił się na terenie Suzjany, gdzie nosiła ona tytuł bogini matki i bogini „wielkiej świątyni”. Elamici czcili więc dwie boginie matki, czy też jedną pod dwoma różnymi imionami? Wątpliwości te rozwiewa analiza wyposażenia świątyń obu bogiń z Czoga Zanbil.

7. Olga Drewnowska (Wydział Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski)

Sumeryjskie listy-modlitwy jako środek rozmowy z bogami

Korpus sumeryjskich listów-modlitw liczy dotychczas kilkanaście tekstów. Zajmiemy się ich budową, przesłaniem jakie niosą, a także zagadką ich powstania i wykorzystania. Pobieżnie przedstawimy teksty, które kontynuują tradycję sumeryjską.

8. Maciej Münnich (Instytut Historii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II)

Ugaryckie rytuały ofiarnicze – problemy interpretacyjne na przykładzie KTU 1.119

Referat ma na celu przedstawienie problemów interpretacyjnych, z jakimi mierzyć się muszą badacze zajmujący się rytualnymi tekstami z Ugarit. Zdecydowanie bardziej znane są ugaryckie teksty mitologiczne, takie jak Epos o Ba‘lu, Epos o Kircie czy tez Epos o Aqhacie. Teksty rytualne, poprzez swój specyficzny język, a często zły stan zachowania, są mniej atrakcyjne, jednak niosą wiele informacji o religii Zachodnich Semitów. Najpierw jednak należy przedrzeć się przez terminologię ofiar, różnorodne imiona i określenie bóstw, terminologię miejsc związanych z kultem, itp. Referat powstał w ramach grantu zespołowego mającego przygotować pierwsze polskie tłumaczenie wraz z komentarzem tekstów ugaryckich.

9. Franciszek M. Stępniowski (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Królewskie modlitwy – teksty i konteksty

Liczne teksty „królewskich modlitw” zachowanych w zapisach klinowych, od III po I tys. p.n.e., umożliwiają szeroki wgląd w oficjalną: władczo-dworską, religijność Mezopotamii. Nie trudno ustalić, o co modlili się królowie. Można też jednak zapytać – gdzie, kiedy, kto im towarzyszył? w tych zbożnych zajęciach. Wskazań (choć nie wyczerpujących i jednoznacznych) może dostarczyć archeologia, przypisując stosownie adresowane teksty modlitewne konkretnym miejscom/budowlom. Czy to „instrukcje/podpowiedzi” dla uczestników rytuału, czy odnotowania post factum jakichś szczególnych religijnych eventów? Przegląd przywołujących je tekstów i przedstawień może przybliżyć odpowiedzi na te pytania.

10. Małgorzata Sandowicz (Wydział Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski)

Kim jest adorant?

Jedna z najpopularniejszych scen ikonografii nowobabilońskiej przedstawia adorantów stojących w pozie modlitewnej przed symbolami boskimi. Ich postaci są w dużej mierze schematycznie, ale różnią się szczegółami, które, jak postaram się dowieść, nie były przypadkowe. Zestawiając dane prozopograficzne i ikonografię odcisków pieczęci na szeregu tabliczkach babilońskich z I tysiąclecia p.n.e. wykażę, że elementy stroju i fryzury adorantów oraz przedmioty, z którymi ich przedstawiano, stanowią klucz do ustalenia tożsamości właścicieli pieczęci.

11. Paulina Pikulska (Wydział Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski)

Jak piekarz z piwowarem – o hierarchii prebendariuszy Ebabbar

Ebabbar, centrum kultowe w położonym na północ od Babilonu niewielkim mieście Sippar (współcześnie Abu Habbah, Irak), to miejsce pochodzenia największego, liczącego ok. 30 tysięcy tabliczek i ich fragmentów, zbioru tekstów klinowych z okresu nowobabilońskiego (539–332 p.n.e.). Oferują nam one wgląd w pracę ówczesnej świątyni – jej administrację, podział prebendariuszy, system ofiar. Teksty o charakterze prywatnym również stanowią część tego zbioru. Dzięki nim ukazuje nam się kolejna warstwa powiązań wśród prebendariuszy, którzy nie tylko stanowili uprzywilejowaną i wysoko postawioną grupę w Ebabbar, ale również należeli do elity miejskiej Sippar. Hierarchię prebendariuszy Ebabbar odtworzył A.C.V.M. Bongenaar w swej pionierskiej pracy The Neo-Babylonian Ebabbar Temple at Sippar (1997). W referacie odniosę się do tej rekonstrukcji i zaproponuję nowe spojrzenie na organizację prebendariuszy w Sippar, uwzględniając zawodowy i prywatny kontekst, w jakim się pojawiają.

12. Krzysztof Jakubiak (Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski)

Stare wino w nowych bukłakach – czyli bogowie Mezopotamii w początkach naszej ery

Zwyczajowo uważa się, że podbój Mezopotamii dokonany przez wojska macedońskie położył kres istnieniu kultury wywodzącej się wprost ze starej tradycji zakorzenionej jeszcze w czasach epoki brązu. Jedną z takich konsekwencji miało być porzucenie starego sytemu wierzeń wraz z nieodłącznym ich elementem, jakim był panteon bóstw czczonych od stuleci na terenach Asyrii i Babilonii. Proces zmian, choć przebiegał dynamicznie i bezpowrotnym, nie miał charakteru błyskawicznego. Część bóstw wciąż była czczona przez lokalne społeczności, a ich kult przetrwał zaskakująco długo. Jakie i dlaczego właśnie te bóstwa przetrwały „próbę czasu” i znalazły swoje miejsce w nowych realiach „nowych bukłakach” traktować będzie proponowany referat.