Dzień: 2019-03-06

Kierownik badań: mgr Emil Jęczmienowski
Miejsce badań: Pojejena
Kraj: Rumunia
Instytucje uczestniczące w badaniach: Instytut Archeologii UW, Muzeum Banatu
Charakter stanowiska: rzymski fort oddziałów pomocniczych i osiedle przyforteczne (vicus)

Stanowisko Pojejena położone jest w południowo-zachodniej Rumunii (Banat) nad Dunajem. Jest to rzymski fort wojskowy, który został założony w tym miejscu prawdopodobnie w latach 80. I w. n.e., w okresie wojen dackich cesarza Domicjana. Punkt wybrany przez Rzymian znajduje się niemal u wejścia do Żelaznych Wrót, czyli dość długiego odcinka środkowego Dunaju, który w okresie antycznym był nieżeglowny ze względu na skaliste dno. Fort użytkowany był także podczas kampanii wojennych Trajana (101-102 i 105-106), których następstwem było założenie prowincji Dacja. Rzymskie wojsko z pewnością stacjonowało w tym miejscu przez cały okres istnienia prowincji. Znaleziska archeologiczne wskazują jednak, że Rzymianie byli obecni w tym miejscu także po ewakuacji Dacji, w okresie późnoantycznym. Co ciekawe, stacjonująca tu jednostka pieszych – cohors V Gallorum – podlegała namiestnikowi Mezji Górnej, a nie Dacji, choć fort leżał w granicach tej drugiej prowincji.

Dzięki sondażom wykopaliskowym prowadzonym przez archeologów rumuńskich udało się ustalić zarys planu fortu, którego powierzchnia wynosiła około 3 ha. Dzięki wsparciu finansowemu Narodowego Centrum Nauki od roku 2016 realizowany jest projekt badań nieinwazyjnych zatytułowany „Rzymski fort i vicus w miejscowości Pojejena (okręg Caraş-Severin, Rumunia)”. Celem badań jest rozpoznanie pozostałości fortu oraz infrastruktury i osadnictwa cywilnego wokół niego. Dotychczas prowadzone badania nieinwazyjne pozwoliły wykryć pozostałości jeszcze jednej fazy budowlanej fortu, który był jest nieco mniejszy, a rozplanowanie mniej regularne. Przedmiotem obecnych badań jest ustalenie relacji chronologicznej między obiema fazami fortu metodą wykopalisk sondażowych. Jednocześnie, prowadzone są badania powierzchniowe i geofizyczne wokół fortu, które pozwolą na stworzenie mapy osadnictwa rzymskiego w tym rejonie.

Projekt/finansowanie: “Rzymski fort i vicus w miejscowości Pojejena (okręg Caras-Severin, Rumunia)”, Narodowe Centrum Nauki, nr projektu 2016/21/N/HS3/02933

Kierownik badań: prof. dr hab. Tadeusz Sarnowski†, dr hab. Agnieszka Tomas
Miejsce badań: Novae
Kraj: Bułgaria
Instytucje uczestniczące w badaniach: Instytut Archeologii UW, Instytut Archeologii UW, Bułgarska Akademia Nauk i Narodowy Instytut Archeologii z Muzeum
Charakter stanowiska: rzymski obóz legionowy (castra legionis), osiedle przyobozowe (canabae legionis) i miasto późnoantyczne.

Chronologia: I-VI w.

Obóz w Novae leży dziś w północnej Bułgarii, nad Dunajem, nieopodal miasta Swisztow. Został założony prawdopodobnie około połowy I w. n.e. Z tym miejscem związany jest legion I Italski, którego obecność poświadczona jest do lat 30. V w. n.e. Na terenie obozu, który zajmuje 17,99 ha, odkryto monumentalne budowle, wśród których najważniejszą jest komendantura obozu (principia), choć równie okazały jest szpital legionowy (valetudinarium) oraz łaźnie (thermae legionis). Od strony zachodniej obozu istniało osiedle (canabae), a od strony południowej i wschodniej nekropola. W okresie późnoantycznym fortyfikacje Novae wzmocniono, a od strony wschodniej do obozu przyłączono dodatkowy teren (tzw. aneks), który obejmuje powierzchnię około 8 ha. W tym czasie w obrębie murów mieszkali zarówno żołnierze, jak i ludność cywilna. Ślady najpóźniejszej aktywności Rzymian pochodzą z końca VI w.

Opis badań: Głównym celem projektu jest dokumentacja i publikacja ponad dwudziestu baz posągów z II do V w. z greckimi i łacińskimi napisami oraz kilku napisów budowlanych odkrytych podczas prac ziemnych (2013) poprzedzających rekonstrukcję komendantury (principia) rzymskiego legionu w Novae (Bułgaria). Łączna ilość inskrybowanych kamieni z principia w Novae sięga obecnie 50 znalezisk. Publikację nowego zbioru trzeba poszerzyć o monograficzne opracowanie całego statuaryczno-epigraficznego pejzażu budowli z wykorzystaniem opublikowanych tekstów, nieinskrybowanych cokołów, gzymsów, ołtarzy i ponad stu odłamków brązów statuarycznych. Całość ma dostarczyć maksimum informacji o paleografii i formularzu napisów, czasie, miejscu, okolicznościach, powodach wystawienia, finansowaniu pomnika, ołtarza, budowli lub jej części, materiale, wymiarach, typie plastycznym, wyglądzie statui, o osobie dedykanta, miejscu i roli ukazanego bóstwa w religii obozowej i kultach regionu dolnego Dunaju, związkach z osobą władcy. Materiał z Novae zostanie poddany analizie i próbie periodyzacji; odtworzymy też słownie i rysunkowo rzeźbiarski i epigraficzny komponent obiektu, co pozwoli także zrozumieć lepiej wielorakie funkcje całej budowli w życiu obozu i przebieg uroczystości w principia. Pomocą służyć będą już wykonane wirtualne wizualizacje architektury i rekonstrukcja w terenie. Weryfikacji wniosków posłuży analiza materiału paralelnego, czyli możliwie wszystkich znalezisk napisów, rzeźb i reliefów z innych komendantur. Wynikiem projektu będzie monografia zjawiska w skali całego cesarstwa, w tym odtworzenie modelu funkcjonowania na płaszczyźnie religijnej i propagandowej principia jako najważniejszego obiektu w zabudowie każdego obozu.

Tytuł projektu/finansowanie:  „In medio castrorum. Statuaryczno-epigraficzny pejzaż centralnej części rzymskiego obozu w Novae”, NCN, OPUS 11, nr UMO-2016/21/B/HS3/00030, Termin realizacji 02.02.2017 – 01.02.2022 r.

Publikacje:

• Tadeusz Sarnowski, Novae und die legio I Italica unter Trajan und Hadrian, Archeologia 67, 2018, 57-71
• Tadeusz Sarnowski, Statio publici portorii in Novae (Niedermoesien) und eine neue Statuenbasis aus dem Stabsgebäude der 1. Italischen Legion, Studia Europaea Gnesnensia 16, 2017, 77-86 (DOI 10.14746/seg.2017.16.5)
• Tadeusz Sarnowski, Building the Early Christian Episcopal Complex with Inscribed Stones from the Roman Legionary Headquarters, Sacrum et profanum, Novae. Studies and Materials, vol. VI, Poznań 2018, 77-86
• Tadeusz Sarnowski, Komendantura rzymskiego legionu w Novae. Od odsłoniętych ruin do pełnowymiarowej wizualizacji w terenie, in: Donum Cordis. Księga poświęcona pamięci Jerzego Kolendo, J. Jakubiak (ed.), Warszawa, 2019, 335–345 (org/10.31338/uw.9788323538554.pp.335-345)
• Tadeusz Sarnowski, In medio castrorum legionis I Italicae at Novae. Preserved Remains, 3D Virtual Modelling and Full-size Visualisation on the Original Site, in: Limes XXIII. Roman Frontier Studies, Mainz 2018, 350-359
• Tadeusz Sarnowski, udział w Międzynarodowej Konferencji Naukowej XIII. Limes Congress 2015 – Germany, 12th-23rd September 2015. Tytuł wystąpienia: Das Stabsgebäude des Legionslagers Novae. Baubestand virtuelle Idealrekonstruktion und Nachbau in Originallage.
• Tadeusz Sarnowski, udział w Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Roman Empire: A 21st Century Perspective… In Memoriam Geza Alföldy (1935-2011), 8-10.11.2016, Gniezno. Tytuł wystąpienia: Neues aus Novae in Niedermoesien zum illyrischen Zollbezirk.
• Adam Łajtar, udział Międzynarodowej Konferencji Naukowej „3rd Conference on the Roman Danubian Provinces. Society and Economy, 10-15th November 2017, Wien”. Tytuł wystąpienia: New Inscriptions from Novae Referring to the Institution of pastus militum.
• Adam Łajtar, Tomasz Płóciennik, Agnieszka Tomas, 'A third-century senator twice-honoured at Novae’, Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik 223, 2022, 243ff.

Pozostałe projekty Wydziału Archeologii UW realizowane w Novae:

Novae 2016-2021. Osiedle cywilne przy rzymskim obozie legionowym w Novae (Mezja Dolna) i jego losy w okresie późnego antyku (A. Tomas)

Novae 2012-2015. Badania struktur osadniczych przy użyciu niedestrukcyjnych metod badań terenowych (A. Tomas, zakończony)

Novae 2009-2011. Komendantura obozu i fortyfikacje (T. Sarnowski, zakończony)