adres:
00-927 Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, Szkoła Główna, pokój 3.27, tel. +48 22 55 22 827
kierownik katedry:
prof. dr hab. Aleksander Bursche
pracownicy:
dr hab. Roksana Chowaniec
dr Ireneusz Jakubczyk
dr Piotr Jaworski
dr Szymon Jellonek
dr hab. Kyrylo Myzgin
dr Anna Zapolska
doktoranci:
Jakub Artemiuk
Marina Filatova
Robert Janiszewski
Vital Sidarovich
kierownik grantu:
dr hab. Arkadiusz Dymowski
informacje o Katedrze:
Katedra powstała w wyniku przekształcenia Zakładu Kontaktów Świata Śródziemnomorskiego z Barbaricum dawnego Instytutu Archeologii UW i dołączenia kilku koleżanek i kolegów. Katedra specjalizuje się w numizmatyce antycznej i barbarzyńskiej (fot. 1), w szczególności analizie znalezisk monetarnych i ich interpretacji, zagadnieniach Okresu Wędrówek Ludów w Europie Środkowo-Wschodniej (fot. 2), muzeologii oraz problematyce konserwatorstwa archeologicznego, ochrony zabytków i zarządzania dziedzictwem kulturowym. Ważnym aspektem badań są kontakty świata antycznego ze społecznościami Barbaricum, a zwłaszcza szeroko pojmowana problematyka importów rzymskich (fot. 3). Efektem jest opracowanie i redakcja kolejnych tomów Corpus der Römischen Funde in Europäischen Barbaricum-Polen i towarzyszących mu tomów suplementów. Do ważnych specjalności katedry należy cyfrowa numizmatyka i archeologia (por. https://coindb-prod.ocean.icm.edu.pl/AFE_PL/, https://rgcb.lach.uw.edu.pl).
Największym przedsięwzięciem w dziedzinie organizacji nauki był XVI Międzynarodowy Kongres Numizmatyczny mający miejsce na centralnym campusie UW we wrześniu 2022 r. (fot. 4), w którym wzięło udział 650 osób. Obecnie opracowywane są materiały kongresowe, które ukażą się w wydawnictwie Brepols w 2024 r. Na organizację kongresu i publikację materiałów uzyskaliśmy grant “Doskonała Nauka” MNiSW.
badania wykopaliskowe:
Przez 10 lat dr hab. Roksana Chowaniec prowadziła badania stacjonarne grecko-rzymskiego stanowiska w Akrai (łac. Acrae) na Sycylii, zlokalizowanego po płd.-zach. stronie współczesnego miasta Palazzolo Acreide, na jednym ze wzgórz pasma Hyblaea. Były to jak do tej pory jedyne badania wykopaliskowe prowadzone we Włoszech przez misję polską (fot. 5).
W ramach grantu “Maestro” NCN miały miejsce przez trzy lata kompleksowe badania w Jaskini Wisielca w Masywie Kroczyckim w pow. zawierciański (fot. 6).
W 2022 r. wznowiono po 12 latach przerwy spowodowanej wojną domową w Libii wykopaliska archeologiczne w Ptolemais. To duże greckie miasto portowe Cyrenajki powstało w III w. p.n.e. Pod koniec III w. n.e. uzyskało rangę stolicy prowincji Libya Superior. Wykopaliska w Ptolemais zainicjował w 2001 r. Profesor Tomasz Mikocki, ówczesny dyrektor Instytutu Archeologii UW. Wykopaliska UW rozsławiło odkrycie kilku domów, w tym bogato dekorowanego mozaikami i malowidłami ściennymi Domu Leukaktiosa (fot. 7). W 2006 r. w ruinach sąsiedniego domu odkryto skarb monet rzymskich (tpq = 262 n.e.). Kierownikiem Polskiej Misji Archeologicznej w Ptolemais jest dr Piotr Jaworski.
Strona internetowa wykopalisk: ptolemais.uw.edu.pl, profil na Facebooku: Polish Archaeological Mission to Ptolemais
granty:
Do najistotniejszych zrealizowanych w ostatnich latach projektów należą:
– „Znaleziska monet rzymskich z ziem Polski i historycznie z Polską związanych” zrealizowany w ramach grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (fot. 8),
– „Okres Wędrówek Ludów w dorzeczu Odry i Wisły” podjęty w międzynarodowej współpracy, finansowany z grantu Narodowego Centrum Nauki „Maestro” (fot. 9);
– “Imagines Maiestatis. Monety barbarzyńskie, identyfikacja elit i narodziny Europy” realizowany w ramach międzynarodowego grantu Narodowego Centrum Nauki i Deutsche Forschungsgemeinschaft “Beethoven” wspólnie z Niemieckim Instytutem Archeologicznym.
Pracowni katedry uczestniczą również w realizacji wielu innych międzynarodowych projektów m.in:
– Coin Hoards of the Roman Empire Project realizowanym na Uniwersytecie w Oksfordzie
– FLAME Project realizowanym na Uniwersytecie Princeton
aktualnie realizowane:
Aleksander Bursche (kierownik), Jakub Artemiuk (stypendysta-doktorant)
Naukowe, prawne i praktyczne aspekty ochrony dziedzictwa archeologicznego w Polsce po 1989 r. w ujęciu porównawczym
lata 2022-2026, NCN, Preludium Bis 3 nr 2021/43/O/HS3/01186
Celem projektu jest weryfikacja, czy stworzony w Polsce po 1989 r. system ochrony dziedzictwa archeologicznego służy zadaniom badawczym archeologii, zapewnia skuteczną ochronę dziedzictwa archeologicznego, zachęca do zgłaszania władzom nowych znalezisk archeologicznych i zapobiega popełnianiu przestępstw przeciwko zabytkom archeologicznym. W ramach badań zostanie również przeprowadzona analiza rozwiązań przyjętych dla ochrony i rejestracji zabytków archeologicznych w wybranych krajach (Dania, Anglia i Walia, Belgia, Włochy, Rumunia).
Arkadiusz Dymowski (kierownik), Kyrylo Myzgin (wykonawca), Vital Sidarovich (wykonawca)
Barbarian fakers. Manufacturing and use of counterfeit Roman Imperial denarii in East-Central Europe in antiquity (Barbarzyńscy fałszerze. Wytwarzanie i użytkowanie fałszywych denarów rzymskich z okresu cesarstwa w Europie Środkowo-Wschodniej w starożytności)
lata 2019-2024, NCN nr 2018/31/B/HS3/00137
Projekt poświęcony jest problemowi wytwarzania i użytkowania fałszywych denarów rzymskich z I-II w. po Chr. na terenie Europy Środkowo-Wschodniej w starożytności. W ostatnich latach można zaobserwować lawinowy wzrost informacji o znaleziskach takich monet, zwłaszcza w Europie Wschodniej. Dotyczy to zarówno denarów posrebrzanych, tzw. subaeratów, jak i monet wykonanych techniką odlewania głownie ze stopów metali nieszlachetnych, ale także ze stopów o wysokiej zawartości srebra, tzw. flati. Do niedawna obszar Cesarstwa Rzymskiego był uważany za jedyne centrum produkcji tego typu monet. Jednak teraz już nie podlega wątpliwości, że wytwarzane one były na masową skalę również na terenach zamieszkiwanych przez Barbarzyńców, a ponadto w ostatnich latach odkryto kilka warsztatów starożytnych fałszerzy. W ramach projektu produkcja takich warsztatów z polskich, ukraińskich i białoruskich znalezisk została poddana nieniszczącym badaniom fizykochemicznym i ultradźwiękowym, co po raz pierwszy na poziomie interdyscyplinarnym pozwoliło na objęcie badaniami problemu wytwarzania i użytkowania fałszywych monet rzymskich poza światem grecko-rzymskim.
Piotr Jaworski (kierownik), Szymon Jellonek (wykonawca, post-doc)
Coin circulation in the Byzantine and Umayyad Marea/North Hawwariya: studies in the monetary economy of Mareotis region in the hinterland of Alexandria (Obieg monetarny w bizantyńskiej i umajjadzkiej Marei/Północnej Hawwariji: badania nad gospodarką pieniężną regionu Mareotis na zapleczu Aleksandrii),
lata 2021-2025, grant NCN OPUS 20, nr 2020/39/B/HS3/03102
Marea/Filoksenite (współczesna Północna Hawwarija w Egipcie) to stanowisko archeologiczne położone około 40 km na zachód od Aleksandrii, na południowym brzegu jeziora Mareotis. „Złota era” miasta przypadła na okres bizantyński, co związane jest z rozwojem chrześcijańskiego centrum pielgrzymkowego w pobliskim Abu Mena. Prawdopodobnie w drugiej połowie V w. wzniesiono w Marei/Filoksenite, będącej dogodnym miejscem transferu strumienia podróżujących pomiędzy Aleksandrią i Abu Mena, duże miasto o imponującym układzie urbanistycznym. Od 2000 r. wszechstronne badania archeologiczne w Marei prowadzi Uniwersytet Warszawski we współpracy z Muzeum Archeologicznym w Krakowie. Wykopaliska przyniosły ponad 8.500 monet. Stosunkowo wysoka liczba znalezisk z jednego stanowiska, które pochodzą z dobrze przebadanych kontekstów archeologicznych, dają sposobność odtworzenia wiarygodnego obrazu obiegu monetarnego w dużym mieście bizantyńskim zlokalizowanym na zapleczu Aleksandrii.
Szymon Jellonek
Cyrkulacja późnoantycznych monet w Novae
Mały Grant CRAC X
Celem projektu jest próba oceny charakteru napływu i cyrkulacji monet w późnoantycznym Novae w Mezji Secunda (dziś. Bułgaria) – podówczas mieście pogranicznym z obsadą wojskową. Przyjętą metodą będzie m.in. wykrycie ewentualnych różnic pomiędzy dwoma zespołami znalezisk numizmatycznych pochodzących z terenu centrum miasta oraz obszaru tzw. aneksu (byłej nekropoli włączonej w jego obręb). Przedmiotem analizy są zabytki pochodzące z ostatnich sezonów wykopalisk Ekspedycji Wydziału Archeologii UW pod kierownictwem dr hab. Agnieszki Tomas.
W latach 2017–2021 na terenie aneksu odsłonięto pozostałości późnoantycznej zabudowy, które poprzedzała istniejąca w tym miejscu nekropola, a zatem monety późnoantyczne stanowią zespół o odrębnym charakterze od znalezisk okresu pryncypatu. O ile nekropola została opublikowana (Tomas et al. 2020), faza późnoantyczna użytkowania tego terenu jest aktualnie opracowywana. Od roku 2021 rozpoczęto prace na terenie retentury, w bezpośrednim sąsiedztwie komendantury (principia). Podczas ostatnich sezonów odsłonięto warstwy późnoantyczne odpowiadające chronologicznie fazom aneksu.
Kyrylo Myzgin
The neural network of solidi. Contacts between Romano-Byzantine and barbarian worlds in the light of die-linked gold coins found in Europe and Central Asia (Neuronowa sieć solidów. Kontakty pomiędzy światem rzymsko-bizantyńskim i barbarzyńskim w świetle połączeń stempli złotych monet znalezionych w Europie i w Azji Środkowej)
lata 2021-2024, NCN nr 2020/39/B/HS3/01513
Głównym celem projektu jest uzyskanie nowych informacji na temat kontaktów politycznych zarówno między Rzymianami a Barbarzyńcami, jak i między plemionami barbarzyńskimi w IV-VI w. n.e., w oparciu o chronologię, kierunki i przyczyny napływu starożytnych złotych monet na obszar poza limesem oraz ich redystrybucji w obrębie Barbaricum. Pod tym względem ogromny potencjał źródłowy mają badania nad połączeniami monet, wybitych tymi samymi stemplami, co daje możliwość ustalenia szlaków rozprzestrzenienia poszczególnych monet lub ich partii w świecie starożytnym. Powszechnie używana metoda analizy połączeń stempli monetarnych, czyli przy użyciu ludzkiego wzroku, jest bardzo pracochłonna. Dlatego drugim ważnym celem Projektu jest opracowanie metodologii innowacyjnego wykorzystania oprogramowania do rozpoznawania obrazów dla badania powiązań stempli monetarnych. Oprogramowanie „Artificial Intelligence Coin Network” (AICN) zostanie opracowane na bazie konwolucyjnej sieci neuronowej zbudowanej dla obrazów stempli monetarnych i ich połączeń. Konwolucyjna sieć neuronowa jest jedną z kategorii sieci neuronowych definiowanych w zakresie tzw. deep learningu, mieszczącego się w ramach sztucznej inteligencji. W tym przypadku, innowacyjnym aspektem Projektu jest opracowanie systemu do rozpoznawania obrazu na poziomie konkretnych stempli monetarnych i połączeń między nimi.
Vital Sidarovich (wykonawca)
Understanding a deluge of silver: the Paharelshchyna hoard and the beginnings of the silver flow from central Asia to northern Europe (Zrozumienie “potopu” srebra: Skarb z Paharelshchyny?? i początki napływu srebra ze środkowej Azji do północnej Europy)
2023-2024, John Fell Fund, University of Oxford
Celem projektu jest analiza skarbu monetarno-kruszcowego, znalezionego koło wsi Paharelshchyna w północno-zachodniej Białorusi. Skarb ten zawierał ponad 1800 arabskich dirhamów oraz srebrny złom, w tym fragment bałtyjskiej grzywny. Był on przechowywany w Muzeum Wydziału Historycznego Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku, które w 1997 roku zostało obrabowane. Jak się okazało większość monet ze skarbu została sprzedana na aukcjach europejskich, a część z nich trafiła do zbiorów muzeów w Sztokholmie i Tybindze. Celem projektu opracowanie i publikacja monografii skarbu w 2024 roku.
Vital Sidarovich
Znaleziska monet Bitynii we wschodnim Barbaricum
Mały Grant CRAC IX
Celem projektu jest badanie monet bityńskich znalezionych na terenach współczesnych Litwy i Białorusi. Monety bityńskie mogły być trofeami Gotów, jednak znaleziska tych monet zarejestrowano także poza obszarem kultur kręgu gockiego, w tym na terenach Litwy i północno-zachodniej Białorusi, w okresie wpływów rzymskich zamieszkałych przez społeczności bałtyjskie.
Anna Zapolska
Die Gräber mit römischen Münzen aus dem Gräberfeld der Dollkeim-Kovrovo Kultur in ehem. Grebieten (Groby z monetami rzymskimi z cmentarzyska kultury Dollkeim-Kovrovo w dawnym Grebieten)
Celem projektu jest opracowanie grobów zawierających monety rzymskie z cmentarzyska kultury Dollkeim-Kovrovo w dawnym Grebieten. Cmentarzysko to jest drugim, po Bolshoe’ Isakovo (dawne Lauth), cmentarzyskiem, które dostarczyło największej liczby monet rzymskich w kulturze Dollkeim-Kovrovo. Na podstawie danych archiwalnych, zachowanych monet i zabytków a także informacji pochodzących z literatury analizie poddane będą zespoły grobowe, w których wystąpiły monety. Poza analizą chronologiczną i stricte archeologiczną, przeprowadzona zostanie próba określenia funkcji i roli monet i brązu w kulturze Dollkeim-Kovrovo na tle pozostałych kultur kręgu zachodniobałtyjskiego (kultury zachodniolitewskich grobów w obstawach kamiennych i kultury bogaczewskiej), a także roli brązu (w tym monet rzymskich) w procesie kształtowania się lokalnych elit zachodniobałtyjskich.