Nowy Chorów – cmentarzysko z prostokątnymi kurhanami

Kierownik badań: dr Sławomir Wadyl
Miejsce badań:
Nowy Chorów, pow. Słupski, woj. pomorskie
Kraj:
Polska
Instytucje uczestniczące w badaniach:
Wydział Archeologii UW
Charakter stanowiska: 
cmentarzysko kurhanowe

Opis badań: Cmentarzysko w Nowym Chorowie jest położone na niewielkim wyniesieniu, wzdłuż krawędzi doliny przecinanej ciekami wodnymi. Badania wykopaliskowe na nekropoli zainicjowano w 2022 roku. Zostały poprzedzone badaniami geofizycznymi, które prowadzono metodami magnetyczną i elektrooporową. W pierwszych dwóch sezonach badań przebadano trzy kurhany oraz prowadzono prace zabezpieczające na jednym kurhanie, na którym znajduje się duży wkop rabunkowy. Badania pozwoliły na wstępne określenie chronologii na XI–XII w.

W istocie większość kurhanów na stanowisku ma kształt czworoboczny. Tego typu obiekty nazywane są typem Orzeszkowo. Termin pochodzi od cmentarzyska w Orzeszkowie w powiecie łobeskim, badanego w latach 1921–1924. W klasycznej formie występują tylko na Pomorzu. Kurhany typu Orzeszkowo są to zasadniczo czworoboczne, zwykle kwadratowe nasypy „zamknięte” obstawą kamienną. Wewnątrz kurhanu spotykane są różnorakie konstrukcje kamienne w postaci komór grobowych czy bruków kamiennych. Są one miejscem pochówku zwykle kilku osób. Ich charakterystyczną jest birytualizm – obok przeważającej inhumacji stosowano również kremację. „Wyposażenie” zmarłych jest zazwyczaj bardzo skromne.

Pomimo, że groby typu Orzeszkowo należą do bardziej intrygujących kategorii obiektów funeralnych nie były badane w ostatnich dekadach.

Na stanowisku znajduje się 16 nasypów. Tworzą dwa skupiska – większe (zachodnie) składające się z 10 i mniejsze (wschodnie) z sześcioma nasypami. Dzieli je „beznasypowy” pas o szerokości 60 m. Każdy z przebadanych kurhanów to inna historia funeralna. Celem jest przebadanie jeszcze kilku nasypów. A w związku z faktem, że  ostatnie badania obiektów tego typu przypadają na lata 1966–1968 – wówczas prowadzono wykopaliska w Żydowie w powiecie koszalińskim – badania mają duży potencjał naukowo-poznawczy.

 

Augustów – wyspa na jeziorze Rospuda

Miejsce badań: Augustów, stanowisko 13 (wyspa na jeziorze Rospuda)
Kraj: Polska
Kierownik badań: Dariusz Manasterski
Instytucje uczestniczące w badaniach: Wydział Archeologii UW, Augustowskie Placówki Kultury Muzeum Ziemi Augustowskiej
Charakter stanowiska: 
stanowisko osadnicze

Opis badań: Pierwszy etap badań wykopaliskowych na wyspie jeziora Rospuda o charakterze sondażowym, trwający od 2021 r. Ich celem jest ustalenie pozycji chronologiczno-kulturowej osadnictwa oraz jego zasięgu. Dotychczas zidentyfikowano ślady osadnictwa neolitycznego, z wczesnej epoki żelaza oraz nowożytnego z XVII w. n.e.

 

 

Misejda – kościół i okolice, region Mahas, Sudan

Kierownik badań: dr. hab. Dobrochna Zielińska
Miejsce badań: Misejda, region Mahas, Sudan  19°53’1.31″N  30°23’35.49″E
Charakter stanowiska: kościół zbudowany wokół rytu naskalnego i okoliczne stanowiska archeologiczne
Datowanie: ca. 6000 p.n.e.- XIX/XX w.

http://miseeda.uw.edu.pl

„Dobry Pasterz” z Masida. Obraz w kontekście zmieniającego się krajobrazu kulturowego Trzeciej Katarakty Nilu. – finansowany przez NCN (UMO-2019/35/B/HS3/02440)

Nieopodal współczesnej wioski Misejda w sudańskiej części Nubii, a terenach Trzeciej Katarakty, zachował się stojący na uboczu kościół, który kryje w sobie ryt naskalny z okresu kuszyckiego (VII w. p.n.e – IV w. n.e), wykonany przynajmniej trzysta lat przed tym, jak region ten został nawrócony na Chrześcijaństwo.

Pewne podobieństwo tego wizerunku do znanego w sztuce wczesnochrześcijańskiej przedstawienia „Dobrego Pasterza” stało się inicjujące dla całego projektu. Połączenie dawnych rytów naskalnych ze zdecydowanie młodszą architekturą sakralną to sytuacja intrygująca, wyjątkowa w skali Nubii. Zarówno rysunek naskalny i kościół znajdują się na granicy przestrzennej, ale niwelują granicę w czasie, łącząc czasy przed-chrześcijańskie z epoką chrześcijańską.

By zrozumieć powody i okoliczności w jakich powstał ten kościół, szerszy kontekst powinien być przebadany i zrozumiany. Po pierwsze – kontekst przestrzenny: w regionie Trzeciej Katarakty występują liczne ryty naskalne. Drugim kontekstem jest okres, w którym rysunek został wykonany, oglądany, szanowany, a być może czczony. Jego znaczenie musiało ulec transformacji pomiędzy późnym okresem meroickim, a momentem kiedy stał się obiektem zainteresowania chrześcijańskich mieszkańców tego regionu i podróżników.

Schwarzenacker (Saarland, Niemcy)

Kierownik badań:
Prof. Dr. habil. Peter Haupt  (JGU Mainz), dr hab. Agnieszka Tomas (WAUW)
Miejsce badań: okolice Schwarzenacker k. Homburga, Saarland (nieopodal granicy z Francją)
Kraj: Niemcy
Instytucje uczestniczące w badaniach:
Wydział Archeologii UW, Johannes Gutenberg Universtitat (Moguncja)
Charakter stanowiska: rzymski vicus, willa i prawdopodobnie miejsce kultu
Opis badań:  Rzymski vicus położony w okolicy dzisiejszej miejscowości Schwarzenacker w okresie panowania Rzymian było ważnym ponadregionalnym centrum administracyjnym i handlowym, położonym w pobliżu skrzyżowania starożytnych dróg z Trewiru do Strasburga i Metz do Wormacji. Stanowisko znane jest od początku XVIII w., a badania wykopaliskowe prowadzone były kilkukrotnie od lat 50. XX wieku. Odsłonięto część zabudowy, która obecnie stanowi teren muzeum i skansenu archeologicznego. W ostatnich latach badacze z Uniwersytetu w Moguncji przeprowadzili serię badań geofizycznych, których rezultaty wskazują na istnienie jeszcze nie odsłoniętej zabudowy. Celem badań jest weryfikacja wyników prospekcji geofizycznej oraz przeprowadzenie takiej prospekcji na obszarach dotąd nie badanych.

https://www.roemermuseum-schwarzenacker.de/images/Images/02031406.jpg
Fot. Römermuseum Schwarzenacker Homburg

Zaborów – cmentarzysko i osady

Kierownik badań: dr hab. Adam Cieśliński, prof. UW (WAUW), mgr Marcin Woźniak (Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego)
Miejsce badań: Zaborów, gm. Leszno, pow. warszawski zachodni, woj. mazowieckie
Kraj: Polska
Instytucje uczestniczące w badaniach: Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego
Charakter stanowiska: cmentarzysko i osady, w tym wyspecjalizowane w produkcji żelaza
Datowanie: młodszy okres przedrzymski, okres wpływów rzymskich (II w. p.n.e.-IV w. n.e.)

W 2021 roku rozpoczął się nowy projekt terenowy w mikroregionie Zaborów w pow. warszawskim zachodnim we współpracy z Marcinem Woźniakiem z Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. Stefana Woydy w Pruszkowie.
https://www.facebook.com/BadaniaArcheologiczneWZaborowie
https://archeowiesci.pl/relikty-przeszlosci-z-poznej-starozytnosci-i-sredniowiecza-pod-warszawa/

O wynikach pierwszych sezonów wykopaliskowych w Zaborowie opowiadają też dwa filmy w reż. Krzysztofa Zaniewskiego.

Novae – osiedle cywilne (canabae)

Kierownik badań: dr Agnieszka Tomas
Nazwa stanowiska:
Novae
Kraj:
Bułgaria
Instytucje partnerskie:
Instytut Archeologii Uniwersytet Warszawski, Instytut Archeologii Bułgarskiej Akademii Nauk z Muzeum
Type stanowiska:
rzymski obóz legionowy (castra legionis), osiedle cywilne (canabae legionis) i miasto późnoantyczne.

Chronoloigia: I-VI w.

Obóz w Novae leży dziś w północnej Bułgarii, nad Dunajem, nieopodal miasta Swisztow. Został założony prawdopodobnie około połowy I w. n.e. Z tym miejscem związany jest legion I Italski, którego obecność poświadczona jest do lat 30. V w. n.e. Na terenie obozu, który zajmuje 17,99 ha, odkryto monumentalne budowle, wśród których najważniejszą jest komendantura obozu (principia), choć równie okazały jest szpital legionowy (valetudinarium) oraz łaźnie (thermae legionis). Od strony zachodniej obozu istniało osiedle (canabae), a od strony południowej i wschodniej nekropola.

Novae – osiedle cywilne (canabae)
W 2010 r. rozpoczęto przygotowania do projektu mającego na celu zbadanie osadnictwa wokół rzymskiego obozu legionistów w Novae. W 2011 roku do projektu dołączyła grupa studentów i absolwentów IAUW, wcześniej działająca przy Kole Naukowym „Wod.o. Lot” – Piotr Wroniecki (Przewodniczący Studenckiego Koła Naukowego) , Michał Pisz (kierownik projektu studenckiego), Marcin Jaworski i Joanna Balcerzak. Uczestnicy projektu przeprowadzili szereg testów, aby wybrać metody badawcze. Próby zakończyły się częściowym sukcesem, choć nie bez wyrzeczeń, związanych m.in. z koniecznością radzenia sobie z bujną roślinnością. Projekt był pierwszym nieinwazyjnym badaniem w Novae i pierwszym regularnym nieinwazyjnym badaniem na terenie canabae i wokół twierdzy.

Przy wsparciu Narodowego Centrum Nauki w marcu 2012 r. rozpoczęto projekt „Badania struktur osadniczych przy rzymskim obozie legionowym w Novae (Mezja Dolna) przy użyciu niedestrukcyjnych metod prospekcji terenowej.”. Celem projektu było zarejestrowanie śladów osadnictwa cywilnego poza obozem legionowym, zwłaszcza w rejonie na wschód od obozu, który w późnej starożytności został otoczony murem i stał się integralną częścią miasta (tzw. aneks).

W ramach projektu przeprowadzono badania geofizyczne z wykorzystaniem gradiometru oraz magnetometru cezowego ze stacją GPS RTK, odtworzony zostanie trójwymiarowy model terenu oraz wykonana zostanie seria zdjęć z powietrza. Obszar badań obejmował teren aneksu, canabae po zachodniej stronie twierdzy oraz drugą osadę cywilną (vicus) położoną ok. 2 km na wschód od twierdzy w Ostrite Mogili i mniejszych osad (w tym willi na południowy wschód od Novae). Jednocześnie, dotychczas publikowane materiały, najprawdopodobniej z tych osad i cmentarzy (znaleziska luźne, inskrypcje) oraz obiekty infrastruktury zostały ponownie skatalogowane i udokumentowane, np. fotograficznie. Dzięki wsparciu Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w 2012 r. Przeprowadzono kwerendę muzealną, która pozwoliła uzupełnić katalog o zabytki opublikowane i niepublikowane przechowywane w Muzeum Historycznym w Swisztowie i Sofii.

W efekcie końcowym m.in. zostaną wydane dwa tomy jako monografie dotyczące osadnictwa cywilnego w Dolnej Mezji oraz wyniki nieinwazyjnych badań.

Projekt/finansowanie: NCN, SONATA 1, „Badania struktur osadniczych przy rzymskim obozie legionowym w Novae (Mezja Dolna) przy użyciu niedestrukcyjnych metod prospekcji terenowej.”, No. UMO-2011/01/D/HS3/02187, 2012-2014.

Więcej informacji: tutajtutaj

Projekt zakończony.

Publikacje:

A. Tomas, Non-Destructive Investigations in the Extramural Area of Novae (Lower Moesia) in 2014, Światowit 53/A, 2014 (2015), 205–212.

A. Tomas, Non-destructive survey in Novae (Lower Moesia) [in] Limes XXII. Proceedings of the 22nd International Congress of Roman Frontier Studies Ruse, Bulgaria, September 2012, L. Vagalinski, N. Sharankov [eds.], Sofia 2015, 881–888.

A. Tomas, Tracing Civilian Settlement in the Surroundings of Novae (Lower Moesia). Sources, Investigations, Results [in] Romans and the Others in the Lower Danube Region in the First Century BC – Third Century AD. Proceedings of the International Colloquium Tulcea, 7-11 of October 2015, Cr.-G. Alexandrescu [ed.], Biblioteca Istro-Pontică. Seria Archeologie, 12, Cluj-Napoca 2016, 191–204.

T. Sarnowski, L. Kovalevskaja, A. Tomas, P. Zakrzewski, T. Dziurdzik, E. Jęczmienowski, Novae – castra, canabae, vicus, 2013-2015. Preliminary report on the Excavations and Prospection Surveys of the University of Warsaw Archaeological Expedition, Archeologia 65, 2016, 177–203.

T. Sarnowski, L. Kovalevskaja, A. Tomas, T. Dziurdzik, E. Jęczmienowski, P. Zakrzewski, Novae 2015. Legionary defences and extramural settlement, Światowit 54-55/A/B, 2015-2016 (2018), 322–328.

A. Tomas, E. Genčeva, Geofizični izsledvaniâ na teritoriâta na kanabite na Novae, A. Tomas, Arheologičeski otkritija i razkopki prez 2012 g., Sofia 2013, 250–251.

A. Tomas, E. Genčeva, Geofizični izsledvaniâ na teritoriâta na kanabite na Novae, Arheologičeski otkritija i razkopki prez 2013 g., Sofia 2014, 318–319.

A. Tomas, A New Dedicatory Inscription from Novae (Lower Moesia), Światowit 52/A, 2013 (2014), 79–86.

A. Tomas, Geofizični proučvanija i obhoždanija v okolnostite na Nove [in] Arheologičeski otkritija i razkopki prez 2014 g., Sofia 2015, 409–410.

A. Tomas, Living with the Army I, Living with the Army I. Civil Settlements near Roman Legionary Fortresses in Lower Moesia, Warszawa 2017.

A. Tomas et al., Living with the Army II. The Results of Remote Sensing and Fieldwalking Surveys in Novae (Lower Moesia), Warszawa 2021 (in preparation).

Dąbek, stan. 9 – nekropola kultury przeworskiej i wielbarskiej na północnym Mazowszu

Kierownik badań: dr Andrzej Maciałowicz  (koordynator projektu)
Miejsce badań: Dąbek, pow. mławski
Charakter stanowisk: cmentarzysko
Datowanie: późna epoka żelaza (II w. BC – III w. AD)

Wybrane zabytki z nekropoli w Dąbku: naczynie gliniane i zapinka żelazna kultury przeworskiej (II–I w. BC) oraz zestaw paciorków bursztynowych kultury wielbarskiej (II–III w. AD.) Fot. A. Maciałowicz
Wybrane zabytki z nekropoli w Dąbku: naczynie gliniane i zapinka żelazna kultury przeworskiej (II–I w. BC) oraz zestaw paciorków bursztynowych kultury wielbarskiej (II–III w. AD). Fot. A. Maciałowicz

 

W 2020 roku Uniwersytet Warszawski otrzymał ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach programu Ochrona zabytków archeologicznych, dofinansowanie zadania pt.

Dąbek, stan. 9 – nekropola kultury przeworskiej i wielbarskiej na północnym Mazowszu

Celem dwuletniego projektu było opracowanie i pełna publikacja wyników nieinwestorskich badań archeologicznych, prowadzonych przez Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie w latach 90. XX w. na cmentarzysku w Dąbku (stanowisko 9), pow. mławski. Nekropola była użytkowana przez społeczności kultur przeworskiej i wielbarskiej w czasach między II w. BC – III w. AD. Odkryte na stanowisku 9 zabytki są bardzo interesujące ze względu na stosunkowo liczną reprezentację znalezisk z najwcześniejszego horyzontu kultury przeworskiej, datowanego na II w. BC, a także na niezwykłe dla tego ugrupowania cechy inwentarzy grobowych, tj. niespodziewane bogactwo metalowych elementów stroju znalezione w grobach kobiet (zapinki, klamry do pasa), przy równie zaskakującym całkowitym braku uzbrojenia, które powinno towarzyszyć pochówkom męskim. Opracowanie znalezisk z dąbeckiej nekropoli przyczyniło się więc do lepszego zrozumienia procesów kształtowania się i rozwoju wzorców kulturowych społeczności zasiedlających tę część północnego Mazowsza w czasach szeroko rozumianego przełomu er.

Efektem finalnym projektu jest dwujęzyczna (polsko-angielska) publikacja książkowa – monografia cmentarzyska. Elektroniczna wersja publikacji jest dostępna bezpłatnie pod tym linkiem oraz na portalu academia.edu.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych

 

Marea – osada i cmentarzysko z okresu hellenistycznego, rzymskiego, bizantyjskiego i wczesnoislamskiego

Kierownik badań: dr hab. prof. UW Tomasz Derda
Miejsce badań: Marea
Kraj: Egipt
Instytucje uczestniczące w badaniach: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Egipskie Ministerstwo Starożytności
Charakter stanowiska: osada i cmentarzysko z okresu hellenistycznego, rzymskiego, bizantyjskiego i wczesnoislamskiego.
Opis badań: Na południowym brzegu jeziora Mareotis, 45 km na zachód od Aleksandrii polscy archeolodzy od kilkunastu laty prowadzą wykopaliska, odsłaniając budowla po budowli duże miasto z czasów bizantyńskich, zbudowane dokładnie na miejscu ośrodka przemysłowego i portu funkcjonujących do początków III w. n.e. Tradycyjnie to miejsce nazywano Mareą, bo Marea to przed założeniem Aleksandrii najważniejsze miasto w tej części Śródziemnomorza. Najwspanialszym obiektem jest wzniesiona w końcu V w. wielka bazylika z transeptem, drugi co do wielkości starożytny kościół w Egipcie (49 x 47 m); obok niej odkryto dwa kompleksy łaźni, późnoantyczny duży dom, budowle magazynowy i latryny. Z czasów rzymskich pochodzą cztery wielkie mola (najdłuższe ma ponad 120 m długości), wchodzące głęboko w jezioro, mogące obsłużyć jednocześnie kilkanaście statków. Wiemy, że w pobliżu portu znajdowały się duże warsztaty produkcyjne, wytwarzające na masową skalę amfory, ale także pracownie szklane. Apsydę bazyliki wzniesiono bezpośrednio na piecu ceramicznym (ma średnicę przekraczającą osiem metrów i jest jednym z największych w Egipcie), użytkowanym do początku III w. n.e. (tak datowane są amfory z ostatniego wypału w piecu pod apsydą). Nasi sąsiedzi, archeolodzy francuscy odkryli na półwyspie budowlę magazynowo-portową użytkowaną w późnym okresie ptolemejskim i wczesnym rzymskim. Te pozostałości z okresu od I w. p.n.e. do początków III w. n.e. wskazują na intensywne przemysłowe użytkowanie terenu. Jesteśmy w regionie produkującym i eksportującym na wielką skalę wino w amforach wytwarzanych lokalnie. Wielkość pieca, rozległość magazynu, rozmach konstrukcyjny mol pokazują, że „Marea” była wielkim ośrodkiem przemysłowym i portem jednocześnie.
Projekt/finansowanie: Sezon 2014 i 2016 przeprowadzono dzięki środkom Narodowego Centrum Nauki (grant NCN 2011/01/B/H3/02184). Sezony 2018, 2019 i 2019 finansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki (grant NCN 2017/25/B/H3/01841). Opracowanie greckich ostraków z Marei możliwe dzięki wsparciu Narodowego Centrum Nauki (grant NCN 2012/07/B/HS3/03638).

Nowy Łowicz – cmentarzyska i osady

Kierownik badań: dr hab. Adam Cieśliński, prof. UW (WAUW), dr Andrzej Kasprzak (Muzeum w Koszalinie)
Miejsce badań: Nowy Łowicz (adm. Borowo), pow. drawski, woj. zachodniopomorskie
Kraj: Polska
Instytucje uczestniczące w badaniach: Muzeum w Koszalinie
Charakter stanowiska: cmentarzyska i osady
Datowanie: schyłkowy paleolit, mezolit, epoka brązu i początek wczesnej epoki żelaza, okres wpływów rzymskich

Grupa kurhanów przed przystąpieniem do badań. Fot. A. Cieśliński
Fig. 3. Grupa kurhanów przed przystąpieniem do badań. Fot. A. Cieśliński

 

Fig.1 - Numeryczny model terenu (DTM) cmentarzyska kurhanowego w Nowym Łowiczu, pow. drawski. Rys. A. Cieśliński
Fig.1 – Numeryczny model terenu (DTM) cmentarzyska kurhanowego w Nowym Łowiczu, pow. drawski. Rys. A. Cieśliński

Nowy Łowicz – archeologiczna przygoda na poligonie drawskim

Wśród lasów Równiny Drawskiej leży jedno z najciekawszych stanowisk archeologicznych w północnej Polsce, znane pod nazwą nieistniejącej obecnie miejscowości Nowy Łowicz. Położenie tego obiektu jest całkowicie nietypowe, ponieważ znajduje się on w sercu największego w Europie terenu ćwiczeń wojsk NATO – poligonu drawskiego. Archeologiczna przygoda w Nowym Łowiczu rozpoczęła się pod koniec XIX wieku, kiedy stanowisko zostało przypadkowo odkryte na szczycie wysokiego wzgórza położonego bezpośrednio nad doliną Drawy (Fig. 1). Zapomniana przez wiele lat nekropola została ponownie zlokalizowane dopiero po blisko 100 latach przez Krystynę Hahułę z Muzeum w Koszalinie, która kierowała wykopaliskami w Nowym Łowiczu aż do czasu Jej przedwczesnej śmierci w roku 2001. Jej wielkie dzieło mają zaszczyt kontynuować autorzy niniejszego tekstu w ramach już dwudziestoletniego współdziałania Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego z Muzeum w Koszalinie.

Fig.2 – Wybór przedmiotów brązowych z grobów kultury łużyckiej. Fot. A. Kasprzak
Fig.2 – Wybór przedmiotów brązowych z grobów kultury łużyckiej. Fot. A. Kasprzak

Wieloletnie prace wykopaliskowe zaowocowały pasjonującymi wynikami naukowymi, które pozwoliły na rekonstrukcję dziejów ludzkich na terenie współczesnego poligonu. Najstarsze ślady zasiedlenia terenów poligonu drawskiego pochodzą ze schyłku starszej epoki kamienia, tzw. paleolitu schyłkowego, okresu datowanego na około 9000 lat przed Chrystusem. Wówczas cofający się lodowiec umożliwił zajęcie obszarów nad Drawą przez wyspecjalizowane grupy łowców reniferów, należących do gatunku homo sapiens sapiens. Pozostałościami tych społeczności są charakterystyczne narzędzia krzemienne, przede wszystkim ostrza strzał lub oszczepów.

Fig.4 – Szkielet mężczyzny zmarłego w wieku około 60 lat z początków III w. AD. Fot. A. Cieśliński & A. Kasprzak
Fig.4 – Szkielet mężczyzny zmarłego w wieku około 60 lat z początków III w. AD. Fot. A. Cieśliński & A. Kasprzak

Kolejna faza osadnictwa ludzkiego w Nowym Łowiczu datowana jest na IV i V okres epoki brązu i początki wczesnej epoki żelaza (ok. XI‒VIII w. BC) i łączona z ludnością tzw. kultury łużyckiej. W trakcie wykopalisk natrafiono na pozostałości otwartego osiedla oraz cmentarzyska. Z osadą związane są liczne paleniska, jamy śmietniskowe i zasobowe. Kilkadziesiąt metrów od osady natrafiono na ponad 250 pochówków. Spalone szczątki zmarłych składano do popielnic lub, rzadziej, bezpośrednio do wykopanej w ziemi jamy. Kilkanaście pochówków złożono w 4 kurhanach, wyróżniających się skomplikowanymi konstrukcjami z kamienia. W grobach, obok masowo występujących naczyń ceramicznych, składano przedmioty z brązu: ozdoby (szpile, pierścionki) i drobne narzędzia (brzytwy) (Fig. 2).

Fig.5 - Przykład doskonale zachowanej urny. Fot. I. Łukajniuk
Fig.5 – Przykład doskonale zachowanej urny. Fot. I. Łukajniuk

Najliczniejsze materiały z Nowego Łowicza pochodzą z okresu wpływów rzymskich (od drugiej połowy I do połowy III w. AD). Wówczas powstało największe w Polsce cmentarzysko kurhanowe użytkowane przez ludność tzw. kultury wielbarskiej. W sumie wybudowano 64 kurhany (Fig. 3), w dwóch przypadkach nadsypano i wtórnie wykorzystano starsze mogiły z epoki brązu. Najwcześniejsze groby z okresu wpływów rzymskich nieprzypadkowo koncentrowały się wokół reliktów nekropoli kultury łużyckiej ‒ nowoprzybyła ludność musiała zrozumieć i zaakceptować sepulkralną funkcję tego miejsca. W sumie w kurhanach odkryto prawie 120 grobów, jeszcze większą liczbę grobów, ponad dwieście, zarejestrowano w przestrzeniach między kopcami.

Fig.6 – Wielokolorowa kolia składająca się z paciorków szklanych proweniencji rzymskiej oraz lokalnie produkowanych okazów bursztynowych. Fot. J. Strobin
Fig.6 – Wielokolorowa kolia składająca się z paciorków szklanych proweniencji rzymskiej oraz lokalnie produkowanych okazów bursztynowych. Fot. J. Strobin

Użytkownicy cmentarzyska w Nowym Łowiczu kultywowali jednocześnie dwa rodzaje obrządku pogrzebowego: inhumację i kremację. Pochowani w grobach inhumacyjnych leżeli na wznak, z głową w kierunku północnym (Fig. 4). W kilku przypadkach zarejestrowano pozostałości drewnianych trumien. Stan zachowania kości szkieletów jest zwykle zły i tylko sporadycznie występują ich większe partie. Po rytuale ciałopalnym pozostały groby jamowe i popielnicowe (Fig. 5), a także niezwykle rzadko rejestrowane na podobnych stanowiskach stosy, na których palono zwłoki. Bardzo okazale wyposażano groby kobiet. Do naszych czasów zachowały się liczne elementy stroju, zwykle wykonane z brązu, sporadycznie z metali szlachetnych: zapinki do spinania szat, wisiorki, bransolety, sprzączki do pasów. W wielu przypadkach natrafiono na bogate kolie paciorków bursztynowych oraz szklanych (Fig. 6), spinane klamerkami esowatymi (Fig. 7). Zmarłym towarzyszyły ponadto drobne narzędzia: igły, szydełka, przęśliki (ciężarki umieszczane na wrzecionie), przęślice (wałeczki do mocowania przędzy). Gliniane naczynia trafiały tu jako dary od bliskich (zapewne część z nich zawierała pierwotnie jadło i napitki), wiele razy pełniły także funkcje urn. Mężczyznom z reguły nie wkładano do grobów broni, wyjątkowo wyposażano ich w ostrogi z brązu.

Do najbardziej unikatowych obserwacji w Nowym Łowiczu należą pozostałości starożytnej orki, które w świetle ostatnio zaproponowanej interpretacji należy traktować raczej jako ślady rytuałów związanych z oznaczeniem miejsca pod budowę kurhanów, niż jako pozostałości pól uprawnych.

Wieloletnia współpraca pomiędzy archeologami, wojskowymi i leśnikami pokazała, że Wojsko Polskie i Lasy Państwowe – obok swej podstawowej działalności – wspiera badania naukowe oraz ochronę narodowego dziedzictwa archeologicznego, przyczyniając się do lepszego poznania historii naszej wspólnej „małej ojczyzny” znad Drawy.

Autorzy: Adam Cieśliński (Wydział Archeologii UW), Andrzej Kasprzak (Muzeum w Koszalinie)

Fig.7 - Klamerki esowate ‒ typowy element stroju kobiecego w kulturze wielbarskiej. Fot. I. Łukajniuk
Fig.7 – Klamerki esowate ‒ typowy element stroju kobiecego w kulturze wielbarskiej. Fot. I. Łukajniuk

Wybrana literatura

A. Cieśliński, Andrzej Kasprzak, NOWY ŁOWICZ. Archeologiczna Atlantyda w sercu poligonu drawskiego / NOWY ŁOWICZ. Archaeological Atlantis in the heart of the Drawsko Training Area, Oleszno-Warszawa-Koszalin-Drawsko Pomorskie 2020.

Hahuła, K. 1990, Nowy Łowicz – cmentarzysko kurhanowe z okresu wpływów rzymskich, Koszalińskie Zeszyty Muzealne 18, 37–54.

Cieśliński, A., Kasprzak, A. 2006, Cmentarzysko w Nowym Łowiczu w świetle najnowszych badań. Kurhan 29, in W. Nowakowski et al. (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji „Goci na Pomorzu Środkowym”, Koszalin 28–29 października 2005, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica, B. II, Koszalin, 109–124.

Cieśliński, A., Kasprzak, A. 2009a, Ciekawy aspekt obrządku pogrzebowego kultury wielbarskiej w Nowym Łowiczu, pow. drawski. Groby wtórne na przykładzie kurhanu 26, in A. Janowski et al. (red.), XVI Sesja Pomorzoznawcza, 22–24. 11. 2007 r., Szczecin, Acta Archaeologica Pomoranica III, Szczecin, 179–194.

Cieśliński, A., Kasprzak, A. 2010, Ein Grabhügelgräberfeld der Wielbark-Kultur in Nowy Łowicz in Pommern, in U. Lund Hansen & A. Bitner-Wróblewska (red.), Worlds Apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age. Network Denmark-Poland, 2005–2008, Nordiske Fortidsminder, Serie C, vol. 7, København-Warszawa, 365–376.

Cieśliński, A., Kasprzak, A., Stasiak, Z. 2018, Nowy Łowicz, st. 2, woj. zachodniopomorskie. Badania w latach 2013–2014, Światowit, Nowa Seria XI‒XII (LII‒III), Fasc. B, 2013–2014, 365‒371.