Autor: miron

Kierownik badań: dr hab. Adam Cieśliński, prof. UW (WAUW), dr Andrzej Kasprzak (Muzeum w Koszalinie)
Miejsce badań: Nowy Łowicz (adm. Borowo), pow. drawski, woj. zachodniopomorskie
Kraj: Polska
Instytucje uczestniczące w badaniach: Muzeum w Koszalinie
Charakter stanowiska: cmentarzyska i osady
Datowanie: schyłkowy paleolit, mezolit, epoka brązu i początek wczesnej epoki żelaza, okres wpływów rzymskich

Nowy Łowicz – archeologiczna przygoda na poligonie drawskim

Wśród lasów Równiny Drawskiej leży jedno z najciekawszych stanowisk archeologicznych w północnej Polsce, znane pod nazwą nieistniejącej obecnie miejscowości Nowy Łowicz. Położenie tego obiektu jest całkowicie nietypowe, ponieważ znajduje się on w sercu największego w Europie terenu ćwiczeń wojsk NATO – poligonu drawskiego. Archeologiczna przygoda w Nowym Łowiczu rozpoczęła się pod koniec XIX wieku, kiedy stanowisko zostało przypadkowo odkryte na szczycie wysokiego wzgórza położonego bezpośrednio nad doliną Drawy (Fig. 1). Zapomniana przez wiele lat nekropola została ponownie zlokalizowane dopiero po blisko 100 latach przez Krystynę Hahułę z Muzeum w Koszalinie, która kierowała wykopaliskami w Nowym Łowiczu aż do czasu Jej przedwczesnej śmierci w roku 2001. Jej wielkie dzieło mają zaszczyt kontynuować autorzy niniejszego tekstu w ramach już dwudziestoletniego współdziałania Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego z Muzeum w Koszalinie.

Wieloletnie prace wykopaliskowe zaowocowały pasjonującymi wynikami naukowymi, które pozwoliły na rekonstrukcję dziejów ludzkich na terenie współczesnego poligonu. Najstarsze ślady zasiedlenia terenów poligonu drawskiego pochodzą ze schyłku starszej epoki kamienia, tzw. paleolitu schyłkowego, okresu datowanego na około 9000 lat przed Chrystusem. Wówczas cofający się lodowiec umożliwił zajęcie obszarów nad Drawą przez wyspecjalizowane grupy łowców reniferów, należących do gatunku homo sapiens sapiens. Pozostałościami tych społeczności są charakterystyczne narzędzia krzemienne, przede wszystkim ostrza strzał lub oszczepów.

Kolejna faza osadnictwa ludzkiego w Nowym Łowiczu datowana jest na IV i V okres epoki brązu i początki wczesnej epoki żelaza (ok. XI‒VIII w. BC) i łączona z ludnością tzw. kultury łużyckiej. W trakcie wykopalisk natrafiono na pozostałości otwartego osiedla oraz cmentarzyska. Z osadą związane są liczne paleniska, jamy śmietniskowe i zasobowe. Kilkadziesiąt metrów od osady natrafiono na ponad 250 pochówków. Spalone szczątki zmarłych składano do popielnic lub, rzadziej, bezpośrednio do wykopanej w ziemi jamy. Kilkanaście pochówków złożono w 4 kurhanach, wyróżniających się skomplikowanymi konstrukcjami z kamienia. W grobach, obok masowo występujących naczyń ceramicznych, składano przedmioty z brązu: ozdoby (szpile, pierścionki) i drobne narzędzia (brzytwy) (Fig. 2).

Najliczniejsze materiały z Nowego Łowicza pochodzą z okresu wpływów rzymskich (od drugiej połowy I do połowy III w. AD). Wówczas powstało największe w Polsce cmentarzysko kurhanowe użytkowane przez ludność tzw. kultury wielbarskiej. W sumie wybudowano 64 kurhany (Fig. 3), w dwóch przypadkach nadsypano i wtórnie wykorzystano starsze mogiły z epoki brązu. Najwcześniejsze groby z okresu wpływów rzymskich nieprzypadkowo koncentrowały się wokół reliktów nekropoli kultury łużyckiej ‒ nowoprzybyła ludność musiała zrozumieć i zaakceptować sepulkralną funkcję tego miejsca. W sumie w kurhanach odkryto prawie 120 grobów, jeszcze większą liczbę grobów, ponad dwieście, zarejestrowano w przestrzeniach między kopcami.

Użytkownicy cmentarzyska w Nowym Łowiczu kultywowali jednocześnie dwa rodzaje obrządku pogrzebowego: inhumację i kremację. Pochowani w grobach inhumacyjnych leżeli na wznak, z głową w kierunku północnym (Fig. 4). W kilku przypadkach zarejestrowano pozostałości drewnianych trumien. Stan zachowania kości szkieletów jest zwykle zły i tylko sporadycznie występują ich większe partie. Po rytuale ciałopalnym pozostały groby jamowe i popielnicowe (Fig. 5), a także niezwykle rzadko rejestrowane na podobnych stanowiskach stosy, na których palono zwłoki. Bardzo okazale wyposażano groby kobiet. Do naszych czasów zachowały się liczne elementy stroju, zwykle wykonane z brązu, sporadycznie z metali szlachetnych: zapinki do spinania szat, wisiorki, bransolety, sprzączki do pasów. W wielu przypadkach natrafiono na bogate kolie paciorków bursztynowych oraz szklanych (Fig. 6), spinane klamerkami esowatymi (Fig. 7). Zmarłym towarzyszyły ponadto drobne narzędzia: igły, szydełka, przęśliki (ciężarki umieszczane na wrzecionie), przęślice (wałeczki do mocowania przędzy). Gliniane naczynia trafiały tu jako dary od bliskich (zapewne część z nich zawierała pierwotnie jadło i napitki), wiele razy pełniły także funkcje urn. Mężczyznom z reguły nie wkładano do grobów broni, wyjątkowo wyposażano ich w ostrogi z brązu.

Do najbardziej unikatowych obserwacji w Nowym Łowiczu należą pozostałości starożytnej orki, które w świetle ostatnio zaproponowanej interpretacji należy traktować raczej jako ślady rytuałów związanych z oznaczeniem miejsca pod budowę kurhanów, niż jako pozostałości pól uprawnych.

Wieloletnia współpraca pomiędzy archeologami, wojskowymi i leśnikami pokazała, że Wojsko Polskie i Lasy Państwowe – obok swej podstawowej działalności – wspiera badania naukowe oraz ochronę narodowego dziedzictwa archeologicznego, przyczyniając się do lepszego poznania historii naszej wspólnej „małej ojczyzny” znad Drawy.

Autorzy: Adam Cieśliński (Wydział Archeologii UW), Andrzej Kasprzak (Muzeum w Koszalinie)

Wybrana literatura

A. Cieśliński, Andrzej Kasprzak, NOWY ŁOWICZ. Archeologiczna Atlantyda w sercu poligonu drawskiego / NOWY ŁOWICZ. Archaeological Atlantis in the heart of the Drawsko Training Area, Oleszno-Warszawa-Koszalin-Drawsko Pomorskie 2020.

Hahuła, K. 1990, Nowy Łowicz – cmentarzysko kurhanowe z okresu wpływów rzymskich, Koszalińskie Zeszyty Muzealne 18, 37–54.

Cieśliński, A., Kasprzak, A. 2006, Cmentarzysko w Nowym Łowiczu w świetle najnowszych badań. Kurhan 29, in W. Nowakowski et al. (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji „Goci na Pomorzu Środkowym”, Koszalin 28–29 października 2005, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica, B. II, Koszalin, 109–124.

Cieśliński, A., Kasprzak, A. 2009a, Ciekawy aspekt obrządku pogrzebowego kultury wielbarskiej w Nowym Łowiczu, pow. drawski. Groby wtórne na przykładzie kurhanu 26, in A. Janowski et al. (red.), XVI Sesja Pomorzoznawcza, 22–24. 11. 2007 r., Szczecin, Acta Archaeologica Pomoranica III, Szczecin, 179–194.

Cieśliński, A., Kasprzak, A. 2010, Ein Grabhügelgräberfeld der Wielbark-Kultur in Nowy Łowicz in Pommern, in U. Lund Hansen & A. Bitner-Wróblewska (red.), Worlds Apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age. Network Denmark-Poland, 2005–2008, Nordiske Fortidsminder, Serie C, vol. 7, København-Warszawa, 365–376.

Cieśliński, A., Kasprzak, A., Stasiak, Z. 2018, Nowy Łowicz, st. 2, woj. zachodniopomorskie. Badania w latach 2013–2014, Światowit, Nowa Seria XI‒XII (LII‒III), Fasc. B, 2013–2014, 365‒371.